به گزارش خبرگزاری تسنیم از سمنان، دگرگونی طبیعت در گردش سال و نقش آن در زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم واکنش‌هائی نمادین در فرهنگ رفتاری پدید آورده، که در مجموعه‌ای از آئین ها و آداب و رسوم به هنگام نوروز نمایان می‌شوند.

خانه تکانی

خانه تکانی زدودن آلودگی از فضای خانه و کاشانه در آخر سال کهنه، مظهر و نمادی از پاکیزگی و مهیا کردن فضای خانه برای شادابی و دور کردن سیاهی و کهنگی است.

بنای خانه تکانی نوروزی، نو ساختن و پاکیزه گرداندن است. خانه تکانی یعنی مفهومی عمیق و فراتر از نظافت معمولی خانه و محیط زندگی. خانه تکانی ابتدا در هم ریختگی سپس نظم و نظافت است.

کدبانوی خانه به طور معمول، ده روز مانده به آخر سال، مبادرت به نظافت و شستشوی دیوار خانه، اسباب و اثاثیه، پاکیزه و نو کردن جامه و ظروف و اشیای کهنه و تمیز کردن دیوارهای دود گرفته می‌کند. زدودن آلودگی و سیاهی ها و بیرون افکندن وسایل کهنه و اضافه از فضای خانه از رسم‌های کهن ایرانیان در روزهای پایانی سال است.

زنان روستاها، قالی و قالیچه و گلیم رادر آب رودخانه و چشمه‌ها می‌شویند. پرده‌ها، روتشکی، رو بالشتی و رو طاقچه‌ای را عوض می‌کنند.

در برخی از نقاط شهری و روستائی زنان با تهیه دوغابی از گل قرمز و یا سفید رنگ  نمای دیوارهای گلی خانه را تجدید می‌کنند.

در شهر مُجن، روستای هیکو و مناطق خطیرکوه، کالپوش، کوه زر و خوارتوران می‌توان تصاویر زیبایی از این آئین استقبال از نوروز را در روزهای پایانی سال مشاهده کرد. آنان در این ایام گل و گیاه در باغچه خانه می‌کارند و آنچه برای خانه نیاز باشد می‌خرند.

اهالی شاهرود به خانه تکانی در اصطلاح خانه در ریزی گفته و بر این عقیده اند که اگر تار عنکبوت (کارتونو) در گوشه های دیوار و سقف خانه مشاهده شود باید آنرا زدود چونکه بد یمن است و برای اهل خانه فقر بدنبال دارد. همچنین در گذشته چند روز مانده به نوروز اهالی شاهرود کرسی را جمع می کردندو بر این عقیده بودند که در سال جدید نباید سیاهی (زغال) در اطاق باشد.

کاشتن سبزه

کاشتن دانه، غلات وحبوب در چند روز پیش از آمدن نوروز و نگریستن به رویش دانه‌ها از آئین‌های کهن ایرانیان بوده است. سنت رویاندن سبزه در حال حاضر همچون گذشته در میان مردم وجود دارد و هر خانواده ده روز مانده به نوروز حبوباتی چون گندم، جو، عدس، ماش، نخودو سیر را درون بشقاب ریخته و سبز می‌کند.

برخی نیز تخم شاهی را بر روی کوزه های سفالی جهت سبز کردن می‌مالند.

بعضی‌ها نیز عقیده دارند که به تعداد افراد خانواده مشتی حبوب باید سبز کنند.

در شهر سمنان و دیگر نقاط، زنان کدبانو پیاز گل نرگس، سیر و سنبل را در میان کوزه‌های حفره دار می‌کارند تا هنگام سبز شدن گل ها از حفره ها بیرون امده تا جلوه ای خاص به سفره نوروزی بدهد.

در بیارجمند، روستای دروار و حسن آباد دامغان زنان علاوه بر سبز کردن گندم و جو یک دسته علف سبز نیز هنگام تحویل سال بر روی سفره هفت سین قرار می‌دهند.

اهالی شهر شاهرود رشد بیشتر هر یک از دانه‌های کاشته شده گندم و جو را در گردش سال، مظهری از رشد خوب آن دانه در سال نو زراعی می‌پندارند.

اهالی مهدی‌شهر نیز سیر و گل نرگس سبز می‌کنند.

خانواده‌ها سبزه‌ها را تا سیزده نوروز سبز و شاداب نگاه داشته و در روز سیزده بدر، سبزه‌ها را از خانه بیرون برده و به دشت و صحرا و یا رودخانه می‌افکنند.

نوروز خوانی

یکی از آداب استقبال از نوروز در استان سمنان نوروز خوانی است. این آئین که در گذشته رواج بیشتری داشته غالبا از نیمه دوم اسفند ماه آغاز می‌شود.

نوروز خوانان به‌صورت فردی و یا در گروه‌های دو و سه نفره در محله‌های شهر و روستا گردش نموده و با خواندن ابیاتی فرا رسیدن نوروز باستانی را نوید می‌دهند.

صد سلام و سی علیک صاحب خانه سلام علیک
سلام من بگیر علیک از جانب مُلا بیگ
نوروز سلطان آمده گُل در گلستان آمده
مژده دهید به دوستان نوروز سلطان آمده
بهار آمد، بهار آمد خوش آمد علی با ذوالفقار آمد خوش آمد

در میان ابیات و اشعار نوروز خوانی مضامینی در ارتباط با مدح مولا علی(ع) و دیگر امامان وجود دارد.

مرسوم است که صاحب‌خانه اقلامی چون برنج، شیرینی، گردو و یا وجه نقد به نوروز خوانان هدیه داده و آنان نیز در مقابل برای سلامتی اهل خانه و بر آورده شدن حاجات آنان دعا می‌کنند.

چهار شنبه سوری

د رغروب آخرین چهارشنبه سال نوجوانان با افروختن چند تل آتش با شادی از روی آن پریده و می گویند: زردی من از تو سرخی تو از من غم، برو شادی بیا محنت برو روزی بیا نمد برو قالی بیا.

از دیگر آداب این شب، رسم فالگوش است که بنا بر آن برخی افراد حاجت‌مند با فالگوش ایستادن در محل گذر و یا محلی دیگر بر اساس شنیده‌های خود بر آورده شدن حاجتشان را تعبیر می‌کنند.

رسم شال اندازی نیز در برخی از روستاهای گرمسار و منطقه کالپوش در این شب انجام می‌گیرد. برای این منظور جوانان شال خود را در خانه‌های اهل محل انداخته و به انتظار می‌نشینند صاحب هر خانه با دیدن شال مقداری میوه، شیرینی، نقل و دیگر تنقلات در میان شال نهاده و به صاحبش می دهد.

در دیگر نقاط جوانان با پوشاندن چهره خود و اجرای رسم "قاشق زنی" به در خانه‌ها رفته و با زدن مداوم قاشق به کاسه فلزی، صاحب خانه را از حضور خود جهت دریافت هدیه مطلع می‌سازند.

انجام بازی‌های محلی، شکستن کوزه به نشانه رفع بلا، پخت آش آخر چهارشنبه به نیت طلب حاجت و بخت گشائی و نیز تهیه سبزی پلو و یا خورشت سبزی برای شام از دیگر آداب این شب در نقاط مختلف استان است.

علفه (عرفه)

بزرگداشت و یاد آوری مردگان در آخرین روزهای پایانی سال به‌ویژه در آخرین شب جمعه سال، از جمله آدابی است که در استان سمنان برگزار می‌شود.

دو روز مانده به اتمام سال را اهالی استان سمنان به نام علفه یا عرفه زنده‌هاو علفه یا عرفه مرده‌ها می‌دانند.

در عرفه مرده ها زنان برای خیرات اموات خود طعامی چون حلوا و نان روغنی می‌پزند.

در شاهرود، زنان نان گولاچ می‌پزند و بین مستمندان تقسیم می‌کنند. چراغ و شمع می‌افروزند و زیارت اهل قبور می‌خوانند. غروب همان روز برخی از اهالی به مسجد امام حسن(ع) رفته و به نیت اموات خود شمعی رو شن می‌کنند.

زنان شاهرودی با جمع کردن نوعی سبزی صحرائی برای شام، علفه "شنگی پلو"می‌پزند و قبل از صرف شام، یکی دو بشقاب به نیت اموات خود از آن را خیرات می‌کنند.

در منطقه خوارتوران و طرود و کالپوش، چاشم، مهدی‌شهر و شهمیرزاد بر اساس باوری بر روی بام خانه‌ها فانوس می‌گذارند. چراغ خانه را زودتر از معمول روشن می‌کنند و تا سپیده دم روز اول سال نو رو شن نگه می‌دارند.

در بین اهالی دامغان مرسوم است که مقداری از غذای شب عرفه را نگاه داشته و در روز عید از آن می‌خورند. اهالی شهر دامغان به غذائی که در شب عرفه می‌پزند در اصطلاح چلو عرفه می‌گویند

چیدن گیاهان صحرائی از جمله شنگ، گندمک و سلمه از دیگر آداب این روز است.

در شهر سرخه پخت غذایی متشکل از هفت نوع مواد غذائی و در برخی نقاط با سیزده نوع در شب علفه انجام می‌گیرد.

خرید لوازم و وسایل نوروزی

چند روز مانده به نوروز هر خانواده با توجه به وسع مالی خود وسایل و لوازم نو و جدیدی برای اهل خانه خریداری می‌کنند.

این وسایل شامل پوشاک و لوازم خانه است. در سال نو هر خانواده سعی می‌کند تعدادی از وسایل قدیمی خانه که فرسوده شده را دور ریخته و وسیله‌ای نو جایگزین آن کنند.

از جمله اساسی‌ترین و مهمترین وسایل شب عید، آجیل و مواد خوراکی است. نقل، آجیل، شیرینی، نان قندی، میوه، گوشت، سبزی، ماهی و دیگر تنقلات.

در گذشته در شاهرود تنقلاتی چون تخم خربزه، تخم هندوانه، و تخم زرد آلو در خانواده‌های اعیان‌نشین بیشتر دیده می‌شد. پس از خانه تکانی و فارغ شدن از آن زنان نان روغنی، گولاچ، سمنو وقطاب می‌پزند.

پخت سمنو

از دیگر آئین‌های نوروزی در این استان، پخت سمنو در روزهای پایانی سال است و آداب و رسوم مربوط به پخت سمنو در شهرهای سمنان و مهدی‌شهر به نسبت دیگر نقاط چشمگیرتر است.

کار تهیه سمنو غالبا با همیاری زنان فامیل و یا محله صورت می‌گیرد. مجلس روضه حضرت زهرا(س) و ذکر دعا و نیایش در هنگام پخت سمنو متداول بوده، بسیاری از خانواده ها بنابر نذر خود همه ساله به پخت سمنو و تقسیم آن بین آشنایان و اهل محل مبادرت می‌ورزند.

انواع نان‌های نوروزی

ازجمله کارهایی که زنان در بیشتر نقاط شهری و روستایی استان با شادی و به نیت خیر و برکت انجام می دهند پختن چند نان محلی مخصوص ایام نوروز است.

نان زردو

آرد را خمیر کرده و به آن کمی روغن و زردچوبه و سیاه دانه می‌افزایند سپس خمیر را با وردنه به صورت نان لواش در می آورند و می پزند.

این نان را در عصر روز عرفه مردگان بین مستمندان خیرات می‌کنند و به عنوان برکت مقداری از نان زردو را تا روز سیزده نوروز در خانه نگاه می‌دارند.

نان شیری

این نان به عنوان نان تشریفاتی در ایام نوروز مصرف می‌شود. برای پخت این نان به مقداری شیر، آرد، شکر و روغن نیاز است.

نان کاک

نان کاک یا قندی یک نان تشریفاتی است که در سفره هفت سین می‌گذارند. برای پخت این نان به مقداری آرد، شکرو روغن نیاز است خمیر آن را به صورت لوزی برش زده و می‌پزند.

گولاچ

گولاچ را در روز عرفه مردگان می پزند وعصر این روز به گورستان برده و بین مستمندان تقسیم می‌کنند. این نان را با روغن کنجد می‌پزند.

عیدانه(عیدونه)

یکی دیگر از آیین های نوروزی ارسال هدایا و عیدانه برای دختران نامزد دار و یا عقدی توسط خانواده داماد است.

برای این منظور تنی چند از زنان فامیل همراه با مجمع های حاوی کفش، لباس، روسرس، چادر، کله قند، قطعه ای طلا و موارد این‌چنینی با شادی و سرور به خانه دختر رهسپار شده و هدایا را به آنان تقدیم می‌دارند. تهیه و ارسال عیدانه داماد نیز توسط مادر عروس انجام می‌شود.

تحویل سال

در لحظات پایانی سال مرسوم است که سفره هفت سین را در خانه گسترده و اقلام آن شامل سکه، سیب، سنجد، سماق، سبزه، سیر و سمنو را درمیان سفره می‌نهند.

در بسیاری از نقاط، اهالی علاوه بر موارد نامبرده سفره نوروزی خودرا با نهادن آئینه، قرآن، ظرف آب، نارنج، ماهی قرمز، شمع یا چراغ، نان محلی، انجیر خشک، نخود و کشمش، گردو و بادام، گلاب، تخم مرغ رنگی، میوه، حلوا، نمک و گُل مزین می‌کنند.

سفره نوروزی به صورت معمول در اتاق مهمانی گسترده شده و تا پایان تعطیلات برای پذیرایی از مهمانان مهیا است.

در برخی نقاط از جمله شاهرود عده‌ای از خادمان مساجد و تکایا اقدام به تهیه آب دعا در ساعت پایانی سال می‌کنند.

برای این منظور آیات قرآن، اسماءالله و ذکر هفت سلام (سلام قولا من رب الرحیم، سلام علی نوح فی العالمین، سلام علی موسی و هارون، سلام علی آل یاسین، سلام علی ابراهیم، سلام علیکم طبتم فادخلو ها خالدین، سلام علیکم طبتم بما صبرتم فنعم عقبی الدار) با مرکب زعفران بر روی سطح ظروف چینی تحریر شده و سپس در میان تشت آب فرو برده می‌شود.

در نخستین دقایق سال نو آب دعا به نیت تبرک و شفا، بین حاضران تقسیم می‌شود.

حضور پر شور اهالی در امامزاده‌ها، اماکن مذهبی و گلزار شهدا در هنگام تحویل سال نیز در کلیه نقاط استان مرسوم است.

پس از حلول سال نو افراد خانواده با یکدیگر دیده بوسی نموده و با دعای خیر برای همگان بهار طبیعت را جشن می‌گیرند.

پدر خانواده با گشودن قرآن مبلغی پول به هر یک از اعضای خانواده عیدی می‌دهد. این وجه را در اصطلاح "دست لاف " نیز می‌گویند.

در همین لحظات برخی خانواده‌ها ورود فرد خوش قدم تحت عنوان "شگون" یا "شگیم" را انتظار می‌کشند. این شخص که غالبا نوجوان و از سادات فامیل یا محله است همراه با سینی حاوی کوزه آب، سبزه، قرآن، نمک و مواردی از این دست در نخستین دقایق سال نو بعنوان نخستین شخص به خانه قدم نهاده و با تبریک فرا رسیدن نوروز عیدی خود را از پدر خانواده دریافت می‌کند.

انتخاب شخص شگون که اهالی به قدم خیر و با برکت او باور دارند بنا برتجربه و یا استعانت از استخاره صورت می‌گیرد.

در بین دامداران و عشایر مرسوم است که شگون بره سفید کوچکی را به باور برکت دام و حشم با خود به خانه می‌آورد.

دیدو بازدید

دیدو بازدید از دوستان و آشنایان با گذشت دقایقی از تحویل سال آغاز شده و تا پایان تعطیلات نوروزی ادامه می یابد.

مرسوم است که در ابتدا کوچکترها به دیدن بزرگان فامیل و طایفه رفته و سال نو را به ایشان تبریک می گویند.

در برخی نقاط دید و بازدید های نوروزی توسط مردان و زنان بصورت جمعی و جداگانه انجام می شود. دیدار از علما، خانواده معظم شهدا و کسانی که به تازگی عزیزی را ا ز دست داده‌اند همواره در مد نظر اهالی قرار دارد.

دادن عیدی به کوچکترها، زیار ت اهل قبور، صله رحم و انجام بازی های محلی از دیگر آداب نوروزی در این استان است.

سیزده بدر

آخرین روز از تعطیلات نوروزی به تفرج در دامن طبیعت اختصاص دارد. این روز فرخنده را اعضای خانواده و فامیل در دامن کوه، صحرا و باغات سپری می‌کنند.

پخت انواع آش و غذاهای محلی از جمله سبزی پلو، ته چین، آش رشته، آش انار، انجام بازیهای محلی و تاب سواری، خواندن ابیات و ترانه‌های محلی و نیز انداختن سبزه‌های نوروزی در آب روان از جمله آداب این روز به‌شمار می رود.

گره زدن سبزه به نیت حاجت طلبی و بخت گشائی از دیگر باورهای اهالی در این روز است.

گزارش: فاطمه قلی پور
پژوهشگر میراث فرهنگی

انتهای پیام/