به گزارش خبرگزاری تسنیم از اهواز، در چند سال اخیر شاهد تحولات گسترده سیاسی در منطقه خاورمیانه هستیم؛ این تحولات در کشورهای جهان عرب که دارای حاکمان مستبد و دیکتاتور بودند، رخ داده که سبب متلاشیشدن تعدادی از دولتهای وابسته آمریکا شده است.
این تحولات که به تعبیر امام خامنهای "بیداری اسلامی" نامیده شدند، نقشی شگرف در تحولات و معادلات خاورمیانه داشته و موازنه قدرت را در کشورهای منطقه اندکی به نفع مردم تغییر داده است.
برای تبیین و بررسی دقیقتر تحولات منطقه گفتوگویی با علی بختیارپور جانباز دفاع مقدس، عضو هیئت علمی گروه جغرافیای دانشگاه خوزستان و مشاور استاندار خوزستان انجام دادیم که از نظرتان میگذرد.
تسنیم: چند سالی است که به شکل گسترده شاهد خیزشهای ملتها منطقه هستیم که سبب سقوط برخی از دیکتاتورهای منطقه شد که به تعبیر امام خامنهای به نوعی "بیداری اسلامی" در منطقه در حال شکلگیری است، نظرتان در مورد این تعبیر چیست؟
بختیارپور: تصورم بر این است که تعبیر امام خامنهای در مورد بیداری اسلامی تعبیر دقیقی است. این تعبیر، به نظر بنده دقیقترین تعبیر متناسب با منافع ملی و امت اسلامی است؛ مسئلهای که در جهان عرب باید مورد توجه قرار دهیم این است که در جهان عرب اندیشه و بخش گفتمانی اندیشه عرب چیزی جز اسلام ندارد.
اندیشه جهان عرب تمام دارایی خود را مدیون اسلام است. البته این بدین معنی نیست که هر آنچه امروز به عنوان مظاهر فرهنگی در جهان عرب میبینیم اسلامی است بنابراین هر تحرکی به سمت جوشکنی و انقلاب و رفتن به سمت منافع جوامع در جهان عرب معطوف به اسلام بوده این حرکات مطلقاً اسلامی و بیداری اسلامی است.
تسنیم: البته در همین جهان عرب تمدن مصر با قدمت ببسیار زیاد وجود دارد، این را جز منظومه تاریخی جهان عرب نمیدانید؟
بختیارپور: خیر، به نظرم فرهنگ اصیل عربی پشتوانهای جز اسلام ندارد، در مورد تمدن کشورهایی مثل مصر و ایران، بله تمدنهای قبل از اسلام وجود داشته است.
البته تفاوت تمدن ایران با تمدنهای مثل مصر و بینالنهرین یا لبنان فنیقی این است که اکنون دیگر رگههای فرهنگی، زبانی و ادبیاتی از آن تمدنها در این کشورها نمانده است ولی در فرهنگ ایران ادغام فرهنگ ایرانی و اسلامی را به زیبایی در شهرهایی مثل یزد، شیراز، شوش و اصفهان میبینیم؛ بنابراین در پشتوانه تئوریک جهان عرب، آنچه اصل و مهم و جدی بوده فرهنگ اسلامی است.
تسنیم: سرعت این خیزشها آنقدر بالا و سریع بود که خارج از پیش بینی بود علت پیدایش این بیداریها را در چه مسائلی میدانید؟
بختیارپور: برای بررسی علل بیداری اسلامی باید شناخت کافی از جهان عرب داشته باشیم، هر تمدنی مشخصه خاص خود را دارد. مثلاً شما ببینید موسیقی تاجیکی را ایرانی میفهمد ولی متوجه است که این موسیقی ایرانی نیست، در جهان عرب این گونه نیست.
همان موسیقی که در مغرب گوش داده میشود در مصر و اردن هم مورد استقبال قرار میگیرد یا فیلمهای که در جهان عرب دیده میشود 90درصد مصری هستند.
یعنی محدودیت جغرافیایی در جهان عرب مطرح نیست، تمام فضای جهان عرب را باید یک فضا تلقی کنیم؛ از نظر ژئوپلتیک جهان عرب فقط 4 حوزه کشوری است.حوزه شبه جزیره، حوزه شمال آفریقا، حوزه بین النهرین و حوزه شرق مدیترانه.
یعنی از منظر ژئوپلتیک تعدد کشورهای عربی اصلاً مطرح نیست؛ شما وقتی مثلاً از امارات وارد عمان میشوید فضای غریب و جدیدی را احساس نمیکنید.
این پیوستگی را اگر با نظریه ی اثر پروانه ای (Butterfly Effect) بررسی کنیم به علل گسترش این بیداریها پی خواهیم برد.
تسنیم: در مورد این اثر پروانهای که اشاره کردید بیشتر توضیح میدهید؟
بختیارپور: اثر پروانه ای یعنی اینکه چون این کشورها آن قدر بسته و وابسته به هم هستند که با کوچکترین انرژی یعنی حتی با کوچکترین حرکت در هم میریزند و جابهجایی صورت میگیرد؛ فضای جهان عرب بدین شکل است.
مثل یک دومینو که با یک حرکت کل مجموعه به هم میریزد و به همین خاطر است که شاهد بودیم این بیداری اسلامی کشورهای عربی را در هم تنید.
تسنیم: این بیداریها و جنبشها قطعاً زمینههایی داشته، شما این زمینهها را چه چیزهایی می بینید؟
بختیارپور: زمینههای این بیداری اسلامی را میتوان این گونه دانست که تمام دولتهای حاکم عرب مطلقاً مستبد و دیکتاتوری بودند به غیر از یک دموکراسی نابالغی که در لبنان وجود دارد.
در این کشورها در حوزههای سیاسی، نظامی و امنیتی دیکتاتوری کامل است اما مردم در استفاده از رسانه و ارتباط با غرب و سبک زندگی غربی آزاد هستند؛ این ارتباط مردم با رسانههای غرب در جهان عرب این پتانسیل را ایجاد کرد.
یعنی مردم پیش خود فکر کردند غرب برخلاف ادعاهایش دموکراسی و آزادی را فقط برای خود میخواهد و ما در دیکتاتوری مطلق به سر میبریم؛ مردم به این نتیجه رسیدند که غرب باوجود تبلیغات بر اینکه به دنبال توسعه کشورهای عربی است ولی این یک دروغ است؛ بنابراین اینها سبب شد که کشورهای جهان عرب که زمینههای فروریختن را هم داشتند، فرو بریزند.
تسنیم: سرمنشا و پتانسیل اصلی این خیزشها را در چه پدیدههای باید جست؟
بختیارپور: ابتدا باید اشاره کنم که موج انقلاب اسلامی را باید در این فروریختن هم محاسبه کنیم البته ببینید تمامی عظمت و هیبت جهان عرب در جنگهای قبلی از جمله جنگ 6 روزه با اسرائیل از بین رفته بود.
حکومتهای جهان عرب با مشکل عدم داشتن روحیه اعتماد و هویت و همچنین هیمنه خرد شده اجتماع توسط اسرائیل دست و پنجه نرم میکردند ولی وقتی دیدند در جنگ 33 روزه یک گروه لبنانی و نه همه لبنان که متأثر از انقلاب ایران است، قدرت اسرائیل را از هم پاشید اعراب به خود آمدند در واقع این جنگ 33 روزه همین حرکت پروانهای بود.
این پیروزی به مردم جهان عرب پتانسیل و انرژی تحرک داد که جرات انقلاب و حرکت پیدا کنند؛ موتور بیداری اسلامی را میتوان در واقع انقلاب اسلامی ایران دانست.
تسنیم: در دوره های شاهد بودیم برخی جریانات انحرافی سعی داشتند با بهکار بردن لفظ بیداری انسانی، از بیان اسلامی بودن این جنبش ها امتناع می ورزیدند، بالاخره این حرکات انسانی بودند یا اسلامی؟
بختیارپور: در مورد اسم این حرکت باید بگویم قطعاً این حرکت بیداری اسلامی است اگر بیداری انسانی بود باید صرف نظر از دین و شاخههای دینی در کشورهای دیگر در حوزه آمریکا و اروپا هم صورت میگرفت. ولی این اتفاق صورت نگرفت. پس عملاً بیداری انسانی دروغی خندهدار است.
تسنیم : نظرتان در مورد واژه بهار عربی چیست؟
بختیارپور: در مورد بهار عربی میشود گفت کسانی که مدام بحث بهار عربی را مطرح میکنند که به دنبال هویت راسسیتی یا همان عنصری هستند. اینها 2 دسته هستند.
دسته اول عدهای که دنبال این هستند که میخواهند با ملی کردن این بیداریها همان بلایی را که سر حرکت پان عربیسم عبدالناصر آوردند را سر بیداری اسلامی در بیاورند. چون این اندیشهها قائم به فرد هستند. طرح این مسایل و عربی شدن این بیداریها بسترساز انحراف این حرکات است که عدهای دنبال آن هستند. چون تشتت و اختلاف بین مردم بر سر رهبری جریانهای عربی بسیار بالاست. مثلاً یک ضربالمثل هست که میگویند مصریها جوراب پاره میپوشند ولی در خواب رهبری جهان عرب را می بینند.
دسته دوم که دنبال بهار عربی هستند عدهای هستند که به خاطر خدشه هویتی جامعه عرب از جنگ با اسرائیل، دنبال این هستند که با این ادعا که این حرکات عربی هستند بتوانند خلاهای خود را پر کنند و این انقلابها را جز شرافتهای خود بدانند به همین دلیل دوست ندارند این حرکتها را با جامعه اسلامی شریک کنند.
همه میدانند این حرکتها فقط در تقابل با جهان غرب بود چراکه مردم عرب وقتی دیدند حزبالله با 5 هزار نیرو مقابل غرب پیروز شد به دنبال مقابله با غرب افتادند, بنابراین این بهار عربی بیشتر برای دلخوشی ملیگراهاست وگرنه باید بپذیریم که در جهان عربی تنها حرکتی میتواند ظرفیت تحرک داشته باشد اسلامی است.
تسنیم: در یک جا اشاره کردید تنها قوه محرک جهان عرب اسلام است پس چرا تفکر ملیگرایی ظهور پیدا میکند؟
بختیارپور: بله باید اسلامی باشد البته باید بدانیم حرکتهای جهان عرب هر اسمی را هم برای خود انتخاب کنند چه ملیگرایی و چه لیبرال مجبورند اسلامی باشند چراکه هر تفکری برای حیات خود مجبور است اسلامی باشد.
در جهان عرب اسلام صرفاً یک دین نیست بلکه هویت مردم آن کشورهاست مثلاً یک مسیحی لبنانی به راحتی اللهاکبر میگوید و با مسلمانان زندگی میکند؛ یا به سرودههای مسیحیان در مدح شخصیتهای اسلامی توجه کنید.
تسنیم: نقش انقلاب اسلامی ایران را در ایجاد این بیداری اسلامی در منطقه چطور می دانید؟
بختیارپور: اهل شعار نیستم ولی در این مورد اصلاً تردید ندارم و تحقیقات علمی و عقلی شهادت میدهند که سرمنشأ این خیزشهای منطقه از انقلاب اسلامی است.
جهان عرب و اسلام همیشه از هم اثر پذیرفتند مثلاً سید جمال در مصر تحرک ایجاد میکند یا نهضت مشروطه یا ملی شدن صنعت نفت در جهان عرب اثر میگذارد حال انقلاب که بسیار بزرگتر از این نهضتها است تحولات شگرفی در جهان عرب داشته است، نمیشود برای یک طوفان اثر قائل بود ولی برای زلزلهی که همه چیز را دگرگون ساخته است اثر قائل نشویم.
تسنیم: آیا می شود به نوعی انقلاب اسلامی را آغازگر بیداری اسلامی در منطقه دانست؟
بختیارپور: بله انقلاب 57 ایران آغاز گر این بیداریها بود ولی در این بیداریهای اخیر منطقه اثر غیر مستقیم داشت, انقلاب اسلامی فعل خواستن را برای این کشورها صرف کرد اثر انقلاب ایران غیرمستقیم و زمینه ساز بود.
در سفری که به یکی از کشورهای عربی داشتم یک مصری از من پرسید که ایران قوی تر است یا امریکا؟ پاسخ گفتم الحمدالله قوی هستیم و آمریکا هم هیچ غلطی نمیتواند بکند؛ میخواهم بگویم انقلاب چه تغییراتی را در افکار ایجاد کرده که در برتری آمریکا نسبت به ایران تشکیک ایجاد کرده است.
تسنیم: چرا کشوری مثل عربستان که نزدیکی فرهنگی و تاثیرگزاری فرهنگی بالای در این کشورها دارد نتوانست جریان بیداری ها را هدایت کند؟
بختیارپور: ببینید نوع رویکردها از اسلام باهم تفاوت دارد؛ اسلام انقلاب ایران با اسلام دول خلیج متفاوت است؛ در ایران اسلام نهادینه شده و مردم اسلام را باور دارند ولی در کشورهای مثل عربستان برخلاف ظاهرشان اینگونه نیست و اسلام در همه ابعاد وجود ندارد.
در این کشورها فحشا بیداد میکند حتی مدتی پیش عکس مفتیهای عربستانی که در ترکیه مشغول خوش گذرانی بودند در سایتها منعکس شد، این نشان میدهد که نظام ها فقط پوسته اسلام را حفظ کردهاند. جامعه بیشتر کشورهای خلیج فارس رفاه زده و قشری و روبنایی هستند.
تسنیم: این بیداریها چرا در عربستانی که دیکتاتورهای سعودی بر آن حاکم هستند، رشد نکرد؟
بختیارپور: بیداری اسلامی به عربستان هم میرسد. تفاوت عربستان با دیگر کشورهای عربی در این است که در عربستان فضا به شدت امنیتی و بسته است و مطمئن باشید فروریختن عربستان تدریجی یا به شکل کشورهای دیگر نخواهد بود.
عربستان به شکل تند و سریع و یک باره از درون فرو خواهد ریخت؛ یکی از علتهای حمایت سعودیها از تکفیریهای داعش در عراق و سوریه به نوعی برای فرار از این فروریختن است، عربستان با این ترفند دارد از خود دفاع میکند و سعی دارد با ایجاد درگیری در منطقه فرو ریختن خود را تاخیر بیاندازد.
تسنیم: آیا این بیداریها قابل ارتجاع و برگشت هستند و یا نه فقط سرعتشان کم شده است؟
بختیارپور: خیر؛ این حرکت بیداری اسلامی قابل برگشت نیست یا مثلاً در برخی مجامع شنیدهام که البته ناشی از کم اطلاعی این مجامع است که مطرح کردهاند آمریکا از این بیداریها بیشترین سود را برد که این غلط است؛ متضرر اصلی این بیداریها خود امریکا است.
گفتوگو از اکبر بهاری
انتهای پیام/ آ