به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، ابراهیم فیاض دروس حوزوی را در قم و تا خارج فقه خوانده است. پس از اتمام تحصیلات حوزوی راهی دانشگاه تهران شد و کارشناسی جامعه شناسی و کارشناسی ارشد مردم شناسی را از این دانشگاه دریافت کرد فیاض دکتری خود را در رشته فرهنگ و ارتباطات دانشگاه از امام صادق (ع) گرفته است. او هم اکنون عضو هیئت علمی گروه مردم شناسی دانشگاه تهران است. وی همچنین از اساتید دانشگاه باقرالعوم دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم است و در نشریه پگاه حوزه نیز حضور داشته است.
«جامعه، فرهنگ و سیاست»، «جامعهشناسی معرفتی ادبیات و ارتباطات» و «مردم شناسی دینی توسعه» از جمله کتابهای اوست. تسنیم با فیاض در خصوص جامعه شناسی عاشورا و نقش آن در تولید علوم انسانی اسلامی به گفتگو نشسته است. وی در این گفتوگو به مسائل مختلفی اشاره کرد از تأثیر حادثه عاشورا بر شکل گیری و تقویت خانواده تا لزوم تدوین فقه الحسین (ع) برای تولید علوم انسانی اسلامی بر مبنای تاریخ عاشورا و جغرافیای معرفتی کربلا.
تسنیم: به عنوان شروع بحث میخواهم راز پویایی عاشورا را در طول زمانها و مکانهای مختلف از شما بپرسم چه میشود که حادثه ای با چنین گستره تاریخی و جغرافیایی روز به روز پویاتر از گذشته در بین مردم جریان دارد و قدرتمندتر میشود؟ اساساً آنچه که عاشورا با جریان تاریخ کرده، چیست؟
این سؤال بسیار مهمی است. برای پاسخ به این پرسش باید توجه داشته باشیم که عاشورا معنا ایجاد میکند، تاریخ ایجاد میکند، کار عاشورا به نوعی جهت دهی به تاریخ است، عاشورا شروعی در تاریخ دارد و درنهایت به ظهور امام زمان (عج) ختم میشود.
عاشورا با معنایی که در تاریخ به وجود میآورد آن را به جریان میاندازد و حتی به نوعی عاشورا در تاریخ بازتولید میشود و با جهتدهی به آن مانع از هیچ انگاری و بروز نهلیسیم میشود.
این حادثه با کربلا به مکان و جغرافیا نیز معنا و جهت میدهد و با عاشورا زمان جهتدار میشود. همانطور که ما در احادیث داریم «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» این جهت داری زمان و مکان در نهایت به ظهور امام زمان (عج) ختم میشود به همین دلیل است که امام زمان (عج) در احادیث ما منتقم خون امام حسین (ع) معرفی شده است.
وقتی تاریخ و جغرافیا در بستر مفهوم عاشورا معنا پیدا کرد، تمام کسانی که در هر زمان و هرمکانی حرکتی ضد امام حسین (ع) وجود دارند، مورد سرزنش و نفرت قرار میگیرند و این یکی مهمترین مفاهیم است که عاشورا به زمان و مکان میدهد.
تسنیم: امام حسین (ع) با خانواده و با کاروانی عظیم راهی کربلا میشوند و با همین خانواده است که واقعه ختم میشوند. این مسئله چه تأثیری بر آینده تاریخ گذاشته است؟
در عاشورا خانواده بروز عینی دارد و ما برای هر عضو در خانواده کاراکتر و نماینده داریم. از بچه 6 ماهه تا پیرمرد 90 ساله در حادثه کربلا حضور داشتند یعنی برای هر قشر و سنی در این واقعه نمایندهای وجود دارد. به همین دلیل امروزه نیز به خاطر شخصیت حضرت علی اصغر (ع) در روز شیرخوارههای حسینی مادران کودکان خردسال خود را شبیه ایشان میکنند و به نوعی یاد و خاطر او هر ساله در تاریخ پدیدار میشود.
تسنیم: خانواده در کربلا چه نوع حضوری دارد، شما به عنوان یک مردم شناس این حضور را چگونه تحلیل میکنید؟
کربلا به نوعی یک واقعه خانواده گراست و همین مسئله خانواده گرایی در تاریخ را باز تولید میکند. تا حدی که عزاداری در بسیاری از شهرهای ایران به صورت خانوادگی انجام میشود و مردم با خانواده به مراسمهای عزاداری میروند و در آن شرکت میکنند.
انقلاب اسلامی ایران هم که حادثه عاشورا را الگوی خود قرار داده بود بازهم در بستر خانواده جریان داشت. هم از این نظر که مردم قبل از انقلاب به همراه سایر اعضا خانواده در تظاهرات شرکت میکردند و هم از این جهت که در زمان جنگ تحمیلی رزمندگان با پشتیبانی و بدرقه مادرانشان عازم جبههها میشدند.
عاشورا به نوعی در تاریخ ایران، تمام ابعاد خانواده را باز تولید کرده است و همچنان نیز این کار را ادامه میدهد.
پس اگر ما یک معنا همچون خانواده داشته باشیم آن مسئله در تاریخ باز تولید میشود و ضمن جلوگیری از هیچ انگاری و نهیلیسم به زندگی عادی مردم در جامعه جهت و هدف میدهد.
عاشورا در بعد خانوادگی حتی در جمعیت نیز تأثیر دارد و به نحوی معنایی که مردم از عاشورا دارند، مخالف خانواده هسته ای و کم جمعیت با دایره خویشاوندی اندک است. به همین دلیل در حال حاضر میبینیم که دوباره جمعیت ایران در حال زیاد شدن است. در حال حاضر خانوادههایی داریم که صاحب چهار فرزند و حتی بالاتر میشوند، یعنی ممکن است فرزند اول بالای 20 سال داشته باشد و فرزند آخر کودک باشد و مردم این ساختار را باز تولید میکنند.
عاشورا معنویت را تقویت میکند. خانواده نیز خود تحت تأثیر معنویت است. یعنی ما اگر بتوانیم معنویت را در جامعه تقویت کنیم، خانواده نیز تقویت میشود. یکی از کارکردهای بسیار مهم عاشورا و محرم و صفر در بعد اجتماعی تقویت خانواده و حتی رشد ازدواج است. به این ترتیب که علاوه بر تأثیر معنویت که اشاره شد گردهمایی خانمها در هیئات مذهبی باعث میشود تا مقدمات آشنایی و احتمالاً عروسی شکل بگیرد.
تسنیم: چند سالی است که مراسم پیاده روی اربعین به بزرگترین همایش انسانی جهان تبدیل شده است. چگونه است چنین اجتماعی در قرن 21 به این حد شکل میگیرد و تأثیر آن بر روی مردم حاضر در این پیاده روی که به نوعی از تمام کشورها حضور دارند چیست؟
عاشورا باعث پیوند بین ملل شده است. این مسئله بسیار مهمی بوده که عاشورا یک ایرانشهر را در گستره جغرافیایی گسترده پدید آورده است.
تا چند سال پیش، ناسیونالیسم عربی قصد داشت کشوری چون عراق را از ایران جدا کند و پیوندهای بین آنها و ما را از هم بگسلد. اما عاشورا این پیوند را به صورت گستردهای ایجاد کرده است.
در حال حاضر پیوندها به شدت بین ایران و کشورها زیاد شده و الان در عراق و در شهرهای کربلا و نجف پر از ایرانی است.
ما باید این روابط را در بستر عاشورا با عراق پاکستان و افغانستان و تاجیکستان تقویت کنیم و این مسئله امکان پذیر است. در حال حاضر زمان آن است که ویزا بین این کشورها برداشته شود و ارتباطات بین این کشورها بیشتر شود.
این بدین معناست که به این وسیله غرب که در حال حاضر به فکر به محاصره درآوردن ایران با ایجاد گروههایی همچون داعش و ...است، شکست میخورد و خودشان مجبور میشوند داعش را که خود به وجود آوردهاند را نابود کنند.
تسنیم: تقویم ما ایرانیها پر است از مناسبات مذهبی از میلاد ائمه بزرگوار تا اعیادی چون غدیر و قربان و مبعث و...؛ همچنین ایام سوگواری اهلبیت (ع) که بزرگترین آن ایام محرم و صفر است. این زمانبندیها در تقویم چه تأثیری از نظر جامعه شناسی بر زندگی مردم دارد؟
ببینید ما مثلاً در همین ایام شادی و سوگواری هیئتها را داریم. هیئتها زمان را باز تولید میکنند و مانع از بی معنایی در ایام میشوند و این مسئله بسیار مهمی است. هیئتها زمان را دچار انقطاع میکنند و این انقطاع زمان را از تکرار نجات میدهد.
در منابع دینی ما نیز تاریخ و زمان انقطاع دارد. یعنی ما در یک روز مشخصی دعای ندبه میخوانیم، در تاریخ دیگری یا در روز دیگری دعای دیگری سفارش شده است.
این انقطاع زمان، معنویت ایجاد میکند مشخص شدن روزهای جشن و عزاداری زمانها را از هم جدا میکند و سبب معنویت میشود. همین مسئله سبب میشود ما مثلاً برای رسیدن به عاشورا قبل از آن آمادگی ایجاد کنیم.
یا اینکه در ایام روزهای قبل از ماه محرم که عید غدیر، قربان و سالروز ازدواج حضرت زهرا (س) با امیرالمؤمنین (ع) است؛ ازدواجها و مراسمهای عروسی تحت تأثیر همین ایام گسترش مییابد و در شهرها زیاد میشود.
در ماههای شعبان و رجب نیز به همین ترتیب است و عروسیها افزایش مییابد. این مسئله اولاً زمان را برای مردم ما از تکراری شدن باز میدارد و خود باعث ایجاد مناسکی میشود که همبستگیها را تقویت میکند. مثلاً در ایام عروسی حضرت زهرا (س) و حضرت علی (ع) جامعه با یک شور و نشاطی وصف ناپذیر روبروست همچنان که در نیمه شعبان و سایر اعیاد مذهبی اینگونه است.
این مسئله درباره عاشورا و ایام عزاداری نیز صدق میکند. هرچه این انقطاع در زمان و منحصر به فرد شدن روزها در تقویمها زیاد باشد، سبب ایجاد معنا در جامعه شده و آن را از یکنواختی نجات میدهد.
تسنیم: وقتی میگوییم کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا با یک تئوری کلی از یک تاریخ و جغرافیا در محدوده بی نهایت زمان و مکان سیر میکنیم. این مسئله در زمان و مکان فعلی در قرن 21 و در ایران کنونی چگونه میتواند، پدیدار شود؟
ظرفیت مسئله عاشورا بسیار بالاست این واقعه میتواند با عمق نفوذ معنایی که دارد بسیاری از کشورها را شیعه کند. عمق نفوذ معنایی عاشورا بینظیر است.
عاشورا یک واقعه تراژیک است. با این تفاوت که زمان و مکان و جزئیات آن کاملاً مشخص است. واقعه عاشورا به نوعی نوک تیز پیکان شیعه در جهان است و کشورهای شیعه باید از این ظرفیت بزرگ استفاده کنند. باید توریسم جهانی را در عاشورا شکل دهیم و این روز بزرگ را به همایشی جهانی تبدیل کنیم.
تسنیم: شما میفرمایید نگاههای فلسفی و عرفانی به واقعه عاشورا دچار انحرافاتی بوده است. مبنای نگاه حکیمانه به عاشورا از نظر شما چیست؟
اصول نگاه حکیمانه به مسائل را باید در فقه الحسین (ع) جستجو کرد. فقه الحسین (ع) بسیاری از مسائل فرهنگی و اجتماعی ما را حل خواهد کرد.
نباید یادمان برود عقلانیت شیعه سرشار از تئوریهای علوم انسانی است. کربلا و نجف باید مبنای تاریخی علوم انسانی اسلامی قرار بگیرد.
همانگونه که هگل مبنای علوم انسانی غربی را جغرافیای امپراتوری پروس و مبدأ زمانی را شهادت حضرت مسیح قرار داد. هرچند این دو واقعه به هیچ گونه و از هیچ وجهی قابل مقایسه نیستند. ظرفیت عاشورا به قدری بالاست که ما میتوانیم این واقعه را مبدأ تولید علوم انسانی قرار دهیم. مسئله ای که نبود آن مهمترین مشکل کشور ماست.
انتهای پیام/ ب