شکل گیری و تجمع فضاهای مسکونی در بافت قدیم گرگان تحت عنوان یک محله با نام مشخص، بیانگر علل و عوامل خاصی است. به عنوان مثال بعضی از این محلات در روند تجمع افراد یک صنف شکل گرفته، مانند محله دباغان و نعلبندان و برخی دیگر به خاطر همجواری با عناصر و فضاهای خاص نامی به خود گرفته اند مانند محله سرچشمه و میدان.
شهر گرگان (استراباد) در دوران قاجار 6 محله بزرگ به نامهای سرپیر، دربنو، سرچشمه، میخچه گران، نعلبندان، سبزهمشهد و میدان داشت که دارای چندین محله فرعی مثل پاسرو، میرکریم، دوشنبهای، شیرکش بوده است. بیشتر مساجد و تمام تکایای قدیمی و زیارتگاهها و مکانهای مذهبی شهر نیز در همین محلات قرار دارند که امروز بافت قدیم و معماری سنتی و تاریخی این شهر و بخش عمدهای از میراث فرهنگی این دیار را تشکیل میدهند.
عمده ترین بازار شهر بازار نعلبندان و کهنه بازار هستند که ترکیب فضای کالبدی آنها به صورت خطی (راسته) بود و غالباً به میدان و بازارچه ها متصل می شدند.
یک کارشناس ارشد مرمت و احیای بناهای تاریخی عواملی مثل آب، خاک، تابش نورخورشید را در شکل گیری بافت تاریخی گرگان موثر دانست و به خبرنگار مهر، گفت: عوامل اجتماعی و فرهنگی نیز نقش بسزایی داشته است.
اکثر بناهای قدیمی در بافت قدیم گرگان متعلق به دوره قاجار و پهلوی است
منصور رزاق نژاد اکثر بناهای قدیمی در بافت قدیم گرگان را متعلق به دوره قاجار و پهلوی دانست و تصریح کرد: یکی از شاخصه های تاریخی سازه های قدیمی این منطقه چوب است.
وی مجموعه خانه باقری گرگان را مربوط به اوایل دوره پهلوی اعلام کرد و گفت: خانه باقری با بیش از 150 سال قدمت، نمونه ای ارزشمند از معماری بومی مسکونی در گرگان به شمار می رود.
این مدرس دانشگاه تصریح کرد: خانه باقری یکی از بناهای شاخص بافت تاریخی گرگان است که به عنوان نمونهای ارزشمند از معماری بومی مسکونی در شهر می توان از آن یاد کرد.
وی ادامه داد: این بنا در حدفاصل محلات نعلبندان و سرچشمه و در حاشیه جنوبی یکی از معابر اصلی و پرگذر بافت قدیم گرگان واقع شده است. معبری که بازار و تکیه نعلبندان را به بنای امامزاده نور و سپس تکیه سرچشمه متصل میسازد.
خانه باقری یکی از وسیع ترین بناهای تاریخی گرگان است
رزاق نژاد با بیان این نکته که در میان خانههای تاریخی باقیمانده در شهر، خانه باقری یکی از وسیع ترین و سالم ترین نمونهها است، افزود: عرصه این بنا یک هزار و 950 مترمربع و زیربنای مجموع فضاهای سرپوشیده آن یک هزارو 555 مترمربع است.
وی ضمن اشاره به این نکته که مجموعه باقری مربوط به اوایل دوره پهلوی است، افزود: خانه از ترکیب متناوب فضاهای باز و بسته و بر اساس نوعی سازماندهی مجموعهای ساخته شدهاست که حیاط های تقریبا غیرهندسی و متعدد، در آن نقشی برجسته ایفا میکنند.
این کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی خانه باقری را دارای هفت حیاط با اندازه و فرمهای گوناگون دانست و افزود: دو حیاط اندرونی، دو حیاط بیرونی، حیاط هشتی، حیاط مطبخ و حیاط سرطویله که در مجموع با 4 ورودی به شبکه معابر اطراف بنا راه پیدا میکنند.
خانه مفیدیان متعلق به دوره قاجار در بافت گرگان است
رزاق نژاد خانه مفیدیان متعلق به دوره قاجار را به عنوان یکی دیگر از بناهای ارزشمند بافت تاریخی گرگان اعلام کرد و گفت: این بنا بدست سید ضیاءالدین مفیدیان درسال 1327ساخته شده است.
وی ادامه داد: خانه مفیدیان به صورت مجموعه و از سه ساختمان مجزا تشکیل شده است. ساختمان ضلع جنوبی که قدیمی ترین قسمت بناست مربوط به دوره قاجاریه است. بنای ضلع شرقی که فضای خدماتی (مطبخ)است، مربوط به همین دوره است. اما ساختمان ضلع شمالی بنا مربوط به دوره پهلوی است که احتمال می رود برروی یک ساختمان دوره قاجاریه ساخته شده است.
بخشی از خانه میر شهیدی متعلق به دوره قاجار و قسمتی مربوط به صفویه است
این کارشناس ارشد مرمت و احیای بناهای تاریخی خانه میرشهیدی در بافت تاریخی را متعلق به دوره قاجار دانست و گفت: خانه میر شهیدی یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی است که بخشی از آن به دوره قاجار و قسمتی از آن نیز متعلق به دوره صفویه است.
وی اضافه کرد: در قسمت تحتانی این بنا طاق های بسیار قدیمی است که دو چشمه از آن جاری است که چشمه اول در ضلع غربی ساختمان و چشمه دوم در بخش تحتانی بنای ساختمان 2 طبقه قرار دارد.
به گفته منصور رزاق نژاد، بنای تاریخ میرشهیدی کهن ترین بنای 3 طبقه در گذشته به شمار می رود که در محله سرچشمه گرگان قرار دارد.
این مدرس دانشگاه خانه خراسانی متعلق به دوره قاجار را به عنوان بنایی ارزشمند در این بافت دانست و گفت: تاریخ ساخت این بنا بر اساس سنگ نبشته سطوح زیرین سرشیرهای آن به 1295 می رسد که با سلطنت ناصر الدین شاه همزمان است.
وی با بیان این نکته که این بنا در دو بخش شمالی و جنوبی ساخته شده، افزود: عمده ارزش های معماری برجای مانده بنا بخش جنوبی آن است و بخش شمالی فاقد ارزش تاریخی است.
رزاق نژاد اضافه کرد: این بنا در سال 77 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در آذر 1378 حریم آن مشخص شد.
تزئینات خانه شفیعی، یادگار دوره قاجار است
این کارشناس ارشد مرمت و احیای بناهای تاریخی خانه شفیعی را هم بنایی مربوط به دوره قاجار خواند و گفت: در بنای خانه شفیعی همچون دیگر بناهای به جای مانده از دوره قاجار توجه خاصی به تزیینات می شده است که از آن جمله می توان به طاق و طاق نماهای جناغی، تزیینات آجری خفته راسته، در بالای ورودی ستون های آجری اشاره کرد.
وی ادامه داد: از دیگر زیبایی های بصری این بنا، میزان ارتفاع آن است؛ وجود سطوح شیبدار شیروانی ها، سفال و رنگ قرمز آن، وجود تراسها، پوشش گیاهی، دسترسی به چشم انداز بافت از طریق تراس ها، همگی از زیبایی های دیگر بنا به شمار می روند.
خانه فاطمی تک بنای بزرگ با 47 اتاق در فضای اندرونی و بیرونی است
رزاق نژاد، خانه فاطمی را از بناهای قدیمی مربوط به دوره قاجاریه و پهلوی دانست و اظهار کرد: خانه فاطمی تک بنای بزرگ با 47 اتاق در فضای اندرونی و بیرونی، حیاط خلوت، تالارها و عناصر معماری منحصر به فرد به جا مانده از دوره قاجار است.
به گفته این مدرس دانشگاه، بنای تاریخی فاطمی در کنار مدرسه عمادیه، خانه باقری و خانه امیر لطیفی در طرح پردیسان و یکی از خانه های قدیمی است که مالکیت آن در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان است.
این کارشناس ارشد مرمت و احیای بناهای تاریخی خانه رضا قلی نژاد را به عنوان یکی از زیباترین بناهای به جا مانده از اواخر دوره قاجار دانست و اعلام کرد: این بنا در محله سرچشمه گرگان واقع شده که از شرق به امامزاده نور و از جنوب شرق از طریق معبری به مجموعه تقوی و باقری مرتبط می شود.
وی ادامه داد: وسعت بنای تاریخی رضاقلی نژاد حدود 500 متر مربع است و دارای دو درب ورودی از معبر شرقی و جنوبی است.
رزاق نژاد در خاتمه یادآور شد: خانه رضا قلی نژاد با دارا بودن فضاهای متعدد و قرار گیری در مرکز بافت و نزدیکی آن بامجموعه های مختلفی که سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آنها را خریداری کرده و به فضای اداری تبدیل کرده است بسیار حائز اهمیت است.