برآورد تحولات سالهای اخیر حاکی از آن است که بحران آب توانسته است تا بدانجا پیش رود که زمینه رویارویی نظامی کشورهای منطقه را فراهم نماید. لشکرکشی صدام حسین بهسوی سوریه بهجهت سد سازی این کشور بر فرات، یا تنشهای گسترده ترکیه با سوریه بر سر نحوه بهره برداری از آبهای فرات و دجله، تنش میان افغانستان و ایران بر سر هیرمند و... تنها نمونهای از اهمیت مسئله آب در آینده منطقه است.
کارشناسان زیستمحیطی از بحران شدید خشکسالی در خاورمیانه خبر میدهند، بحرانی که میتواند حتی زمینهساز درگیری نظامی میان کشورها را فراهم نماید.
اهمیت مسئله فوق نه تنها از سوی دولتهای منطقه پیگیری شده، بلکه با ظهور و بروز جریانهای تکفیری در طول سالهای کوتاه اخیر شاهد بهره برداری این جریانهای تروریستی از این منبع حیاتی میباشیم.
وجود بیابانهای عظیم در عراق و سوریه و تداوم خشکسالی در طول چند سال گذشته بر اهمیت دسترسی به منابع آب از سوی دو دولت فوق افزوده است، امری که با پیشروی جریانهای تکفیری بهویژه داعش و النصره در مناطق محدود آبخیز این دو کشور، دولتمردان آنها را دچار مشکلات خطیری نموده است.
تروریستهای داعش و النصره تلاش نمودهاند تا با بهره گیری از ابزار آب، زمینه تضعیف دولتهای سوریه و عراق را فراهم آورند.
روزنامه واشنگتن پست در گزارشی که اخیراً تهیه کرده است به موضوع فوق پرداخته و آورده است: «افراد مسلح وابسته به گروهک داعش در مناطق تحت تسلط خود از سلاح آب بهطور فزایندهای استفاده میکنند.» بهنوشته این رسانه آمریکایی: «داعشیها اقدام به قطع آب روستاهایی که مردم علیه آنها مقاومت میکنند، کردهاند. آنها بهدنبال تسلط بر زیرساختهای آبی در عراق هستند.» پیشتر نیز منابع خبری از مسمومیت آب دجله توسط تروریستهای داعش خبر داده بودند. بنا بر گزارشهای منتشر شده عناصر داعش مسیر گوگرد مایع را که در منطقه المشراق در جنوب موصل قرار دارد بهسمت رود دجله تغییر دادند تا آب رود را بهطور کامل مسموم کنند.
نقش راهبردی سدهای عراق و سوریه
رودخانههای دجله و فرات را میتوان مهمترین منابع آبی دو کشور عراق و سوریه دانست. در طول دهههای سپری شده چندین سد مهم روی این رودخانهها بسته شده است. از سد موصل بهعنوان بزرگترین سد عراق و چهارمین سد بزرگ جهان نام برده میشود، سدی که ماهها در اختیار تروریستهای داعش بوده و هرزمان خطر انفجار آن به گوش میرسید. رسانههای خبری در همان مقطع گزارش میدادند که در صورت انهدام سد به میلیونها عراقی، مزارع، سرمایههای حیوانی و منابع انرژی آسیب جدی وارد خواهد کرد ضمن اینکه شهرهای مختلف از جمله پایتخت عراق غرق خواهند شد.
رودخانههای دجله و فرات هر دو از ترکیه سرچشمه میگیرند و نقش مهمی برای هر سه کشور ترکیه، عراق و سوریه دارند.
تسلط بر منابع آب به سلاح تاکتیکی برای استفاده افراد مسلح در سوریه و عراق تبدیل شده است. گروههای مسلح سعی میکنند سدها و منابع آبی در این دو کشور را تحت کنترل بگیرند تا از آن بهعنوان اهرم فشاری برای تحقق اهداف خود استفاده کنند.
سدی که میان رقة و دیرالزور روی فرات احداث شده است از زمان آغاز بحران سوریه تحت کنترل گروههای مسلح است. داعش که تاکنون هیچگاه آب شرب این سد را قطع نکرده اکنون تهدید به این کار کرده است.
نمایی از سد موصل بزرگترین سد عراق.
مدیریت کردن منابع آبی و سیستمهای آن، ابزاری واقع گرایانه برای داعش بهمنظور گسترش منابع مالی و مشروعیت بخشیدن به خود میان افراد محلی است. بهخلاف تولید نفت (بهصورت غیرقانونی) که مربوط به بازار جهانی است، آب کالایی منطقهای است که تا حد زیادی وابسته به عملکرد سدهای محلی است.
سد العظیم واقع در استان دیالی از دیگر سدهای مهم کشور عراق محسوب میشود که تا کنون درگیریهای گستردهای میان تکفیریهای داعش و نیروهای مردمی عراق برای تسلط بر آن صورت گرفته است. سد حدیثه در 180 کیلومتری شمال غربی رمادی از دیگر سدهای کلیدی عراق است که تکفیریهای داعش تا کنون بارها تلاش نمودهاند آن را در اختیار خود بگیرند.
تصویر فوق به زمان اشغال سد موصل توسط تکفیریهای داعش بازمیگردد.
گروه داعش در الرمادی پس از تحت کنترل گرفتن سدهای این منطقه از ورود آب به مناطق مختلف جلوگیری کرده است. یکی از سدهایی که داعش دریچههای آن را بسته سد نعیمیة در فلوجه دومین شهر بزرگ الانبار است. داعش از آوریل گذشته آب این منطقه را قطع کرده است.
داعش همه دریچههای سد الرمادی را نیز بسته است و این امر موجب کاهش آب مناطق مجاور و از جمله خالدیه شده است. سدهای الحبانیه و ناظم تقسیم الثرثار نیز برای مدتی تحت کنترل داعش قرار گرفت اما نیروهای امنیتی عراق توانستند کنترل آنها را بازپس گیرند. «طه عبدالغنی» عضو شورای استانداری الانبار گفت که گروه تروریستی داعش با بستن دریچههای خروجی سد الرمادی از سرازیر شدن آب بهسمت مناطق الخالدیه و الحبانیه جلوگیری کرده است.
رودخانه فرات در مناطق پاییندستی عراق پیش از دخل و تصرف داعش.
تصاویر منتشر شده از رودخانه فرات در مناطق الخالدیه و الحبانیه در استان الانبار بیانگر کاهش بسیار شدید آب رودخانه است.
رودخانه فرات در مناطق پاییندستی عراق پس از تسلط داعش بر شمال این رودخانه.
سد بیجی یکی دیگر از سدهای استراتژیک عراق است که مدتها در دست تکفیریهای داعش بود. ارتش و نیروهای مردمی عراق سد بیجی واقع در شمال تکریت مرکز استان صلاح الدین عراق را بعد از درگیری شدید با داعش اخیراً آزاد کردند.
شیروک الابایچی، نماینده پارلمان عراق و مشاور سابق وزیر منابع آبی درباره اهمیت این سدها برای داعش میگوید: «این سدها یکی از مهمترین مناطق استراتژیک در کشور هستند. آنها بهخوبی میتوانند از آنها استفاده کنند، چون بر همهچیز از جمله اقتصاد، کشاورزی، نیازهای اساسی انسانی و امنیت تأثیر میگذارد».
بر مبنای سیاستهای جبهه النصره آب مناطق شرقی شهر حلب قطع شده است.
تلاشهای داعش محدود به عراق نمانده و در سوریه نیز قابل مشاهده است. داعش برای به دست آوردن زیرساختهای آبی در سال 2013 و با اشغال سد طبغه، بزرگترین سد برقآبی سوریه که برق مناطق شورشیان و دولت از جمله شهر حلب را تأمین میکرد، آغاز کرد.
نمایی از خروجی سد موصل عراق.
تقریباً یک سال پیش نیز در حلب بحران آب پدید آمده بود که ناشی از اختلالات ایجاد شده در پمپها و شیرفلکههای آب توسط جبهه النصره و قطع ارتباط شبکه لولههای آبرسانی شرقی از مناطق غربی بود. این مسئله موجب قطع آب و ناچار شدن شماری از مردم این مناطق به استفاده از آبهای غیرقابل شرب گردید.
رود الفیجه که آب محلههای داخل پایتخت و اطراف آن را تأمین میکند بارها توسط افراد مسلح قطع شده است. آنها به این شکل سعی داشتهاند بر ارتش سوریه فشار وارد کنند و مانع از پیشروی ارتش در غوطه غربی شوند. گروههای مسلح اکنون نیز سعی در تغییر مسیر رود فیجه و انتقال آن را به رود بردی دارند.
بهرهگیری از سلاح آب را میتوان یکی از استراتژیهای اساسی داعش در عراق و سوریه دانست.
داعش در مسیر تبدیل شدن به یک دولت برقآبی در طول تهاجمش به فلوجه، بهطور مؤثری از سدها، کانالها و مخازن بهعنوان یک سلاح استفاده میکرد و اجازه نمیداد آب به خارج از قلمرویش منتقل شود و با استفاده از به راه انداختن سیل به نیروهای ارتش عراق صدمه وارد میکرد.
واشنگتن پست در مطلبی در این باره نوشته است: «افراطیهای سنی بهدنبال غلبه بر سدها برای بنای دولت فعلی خود هستند. سدها کلید اصلی آبیاری مزارع و تولید برق عراقیهاست. داعش خیلی زیرکانه اقدام به کوچ دادن مردم از مراکز اطراف سد یا محروم کردن آنها از آب است».
همزمان با داعش برخی منابع عراقی گفتهاند که ترکیه نیز جنگ آب با عراق را شروع کرده است، بهطوری که هفته گذشته خبرگزاری المعلومه به نقل از یک منبع مطلع اعلام کرد که دولت ترکیه بهمیزان قابل توجهی، ورودی آب دجله و فرات بهسمت عراق و سوریه را کاهش داده است.