آداب و رسوم عزاداری سید و سالار شهیدان(ع) در اردبیل+تصاویر

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، دارالارشاد و دارالعرفان، پایتخت حسینیت و استان چشمه‌های بهشتی، اردبیل از دیرباز به عناوین مختلف فرهنگ هنری بیش از همه با خاصیت عرفانی و با دارا بودن اماکن معنوی و داشتن عرفا، دانشمندان و شاعران فاخر عاشورایی تقدس خاصی داشته و در دوره‌های مختلف تاریخی عناوینی چون دارالامان، دارالارشاد و دارالعرفان گرفته است.

وجود بزرگان و عرفایی چون مقدس اردبیلی،شیخ صفی‌الدین اردبیلی، شاه اسماعیل ختایی، حکیم عبدالله بحر العلومی ثمرینی، شیخ یونس اردبیلی و آیت‌الله مشگینی، آیت‌الله بیوک مروج، آیت الله اسحاق فخیم و آیت الله سید حسن عاملی و بسیاری از بزرگان که نام و آوازه‌شان در گذشته و اکنون از مرزهای جغرافیایی بیرون رفته و وجود جاذبه‌های طبیعی چون کوه ساوالان که زادگاه و محل زندگی چند پیامبر از جمله زرتشت بوده، شهر اردبیل را هویت خاصی بخشیده و در نهایت اعلام مذهب شیعه به صورت رسمی به دستور شاهان صفوی در کشور در این شهر صورت پذیرفته است.

مردم اردبیل با داشتن خصوصیات بارز فرهنگی به ویژه در حوزه تعزیه و عاشورا تفاوت‌های عمده‌ای با دیگر مردمان داشته و شهر اردبیل به لحاظ مراسم‌های ویژه محرم از دیر باز مهد تشیع بوده و امروزه به مرکز تخصصی در حوزه عاشوراشناسی و عاشوراپژوهی تبدیل شده و با وجود این مراسم‌های شهر اردبیل در کشور تنها شهر حسینی است که با اجرای مراسم‌های خاص در جهان تشیع جایگاهی نام آشنا داشته و هر جا از هنر تعزیه بحث می‌شود نام اردبیل و بزرگانش به زبان می‌آید.

اما می‌خواهیم به صورت تفصیلی اشاره‌ای کوتاه به رسم و آیین‌های عزاداری گذشته و امروز این شهر داشته باشیم که اغلب مراسم‌های شهرهای اردبیل الهام گرفته از این سبک بوده چرا که اردبیل با داشتن گنجینه فاخر تعزیه مکتبی ویژه در تعزیه آذربایجان را دارا است.

هفته خوانلئق(مراسم هفته‌خوانی)

هفته‌خوانلئق یا هفته‌خوانی در شهر اردبیل بعد از عید سعید قربان شروع شده و همراه با حرکت کاروان امام حسین (ع) به سمت کربلا معمولاً دسته‌های عزاداری و هیئت‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی با برنامه‌ای از پیش تعیین شده به جهت آماده باش در منازل افراد هیئت جمع می‌شوند و کم کم به صورت مقدمه مراسم ویژه عزاداری ترکی آذربایجانی را در خانه ها شروع می‌کنند که این مراسم‌های هر شب انجام می‌شود.

ضمن اینکه صاحب خانه آمدن موکب عزاداری محله به خانه‌اش را بسیار خوش یمن دانسته و به برکت این امر معنوی با دود کردن اسفنج و با تبرک پرچم‌های عاشورایی و لباس تعزیه عزاداران، با وسواس و نظم خاصی میزبان سوگواران حضرت امام حسین (ع) می‌شود.

این مراسم به صورت کاملاً منظم تا شروع دهه اول مراسم در منازل افراد هیئتی انجام و پذیرایی خاصی صورت می‌پذیرد. ضمن اینکه جوانان به پیشکسوتان و ریش سفیدان محله و دسته‌جات حرمت و احترام خاصی قایلند و این‌ها همه جزو برکات عزاداری امام حسین (ع) است.

در این میان خادمین عاشورا در اردبیل افراد خاصی هستند و با تکیه بر اخلاق و اشعار فاخر عاشورایی که نوشته شاعران گذشته اردبیل و دیگر شهرهای آذربایجان است. اشعاری را می‌خوانند که حماسه عاشورایی را بیان کند و تبعات قیام امام حسین (ع) و اهداف برتر این امام همام را به مردم دیکته می‌کند.

مردم عزادار اردبیل با لباس مشکی و سربند سیاه رنگ که در اصطلاح (باش قاراسی) نامیده می‌شود. با زدن سینه و زنجیر و ایستادن در مقابل ظلم و نپذیرفتن زور را با جان و دل تمرین می‌کنند که این حرکت معنوی را از مولای خود حضرت حسین (ع) با خون جاویدش آموخته‌اند.

مسلم وفاتی(وفات مسلم)

شهادت حضرت مسلم ابن عقیل سفیر قهرمان حضرت سید الشهدا (ع) هانی بن عروه را اردبیلی‌ها بیش از یک قرن است که با مراسم خاصی و با برپایی دسته‌جات عزاداری گرامی می‌دارند.

در این روز خاص دسته‌های عزاداری با حضور زنجیر زنان محله دروازه (عالی قاپو) وارد مسیر محلات شش‌گانه اردبیل می‌کنند که در سی سال گذشته شبیه‌خوانی حضرت مسلم نیز انجام می‌شد که امروزه انجام نمی‌شود، و آنچه  مهم است اخلاص و نظم خاص زنجیر زنان و عزاداری این محله با سابقه اردبیل است که همه شهر را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

با ورود این موکب عزاداری در روز شهادت حضرت مسلم به صحن خیابان و بازار و محله‌های اردبیل به صورت رسمی اعلان عزاداری و پیام شروع سوگواری مردم حسینی اردبیل انجام می‌گیرد.

در آغاز مراسم زنجیر زنان محله دروازه اردبیل شاه بیت زنجیر زنی خود را با شعر بسیار معروف مرحوم استاد مضطر اردبیلی این گونه ندا می‌دهند:

خبردار ای عزاداران، حسینون یاسی باشلاندی
اولونسون عالمه اعلام، حسینون یاسی باشلاندی

معنی: عزاداران و سوگواران حضرت حسین (ع) خبردار شوند که عزای مولایشان شروع شد.
به تمام دنیا اعلام می‌شود که عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع) شروع شد ...

مردم حسینی اردبیل در یوم شهادت سفیر کربلا برخی از اشعار مرحوم استاد انور اردبیلی را نیز هم نوا با دیگر توده مردم می‌خوانند:
گلور محرم آچیلدی پرچم    کیمون وار عشقی عزایه گلسون
دخیل اولانلار، مریض اولانلار  قراگینسون دوایه گلسون

این شور و حال خاص بعد از یک سال از محرم و نحوه حرکت عزاداران و فروتنی خاص افراد مسن و ریش سفیدان در دسته عزاداری چنان حزن جانسوز و غم جانکاهی را در رگ شهر تزریق می‌کنند که از آن روز کسی حتی صدای موسیقی را در شهر نمی‌شنود و لباس رنگی مردم هم در سطح شهر کم دیده می‌شود.

به برکت این عزاداری سفره‌های نذورات و احسان‌های مختلفی از آن روز در سطح شهر گسترده می‌شود. و تقریباً تا پایان ماه صفر این روال عزاداری در اردبیل ادامه می‌یابد.

طشت قویدی(مراسم طشت‌گذاری)

طشت قویدی(مراسم طشت گذاری)رسم «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» از جمله مراسمی است که منسوب به شهر اردبیل؛ به طور خاص و مردم آذربایجان، به طور عام است؛ در این آیین، «طشت» نماد مشک سقای کربلا و آب، نماد رود فرات است که به روی امام حسین(ع) و یارانش بسته شد.

مراسم طشت گذاری، مراسمی است سنتی که در عزاداری ایام عاشورا و عمدتاً در شهرستان اردبیل برگزار می‌شود و طشت‌های آب را که رمزی از فرات می‌باشد در مساجد و حسینیه‌ها می‌آورند و این سنت به پیروی از اقدام امام حسین و یادآور رفتار جوانمردانه او در مقابل سپاه حرّ می‌باشد که به روایتی آن حضرت، در روز 27 ذیحجه، آب مشک‌ها را در طشت‌ها ریخته و تمام لشکر حرّ و اسبان آنها را سیراب کردند.

در ارتباط با علل برگزاری مراسم طشت‌گذاری نظرات و احتمالات مختلفی وجود دارد، اعتقاد بر این است که با انجام این مراسم، اهمیت آب و جایگاه آن در حادثه کربلا مورد توجه قرار می‌گیرد.

بر اساس روایت‌های تاریخی، در مسیر راه کاروان کربلا قبل از رسیدن به دشت نینوا، سربازان حرّ بن یزید ریاحی در منطقه‌ای به نام «زباله» راه بر کاروان بسته و حرکت آن را متوقف ساخته‌اند.

در این محل، امام حسین(ع) علیرغم کمبود آب دستور می‌دهند طشت‌ها توسط آب‌های موجود در مشک‌ها پر شود که هم یاران حسین (ع) و هم سربازان حرّ از آن استفاده کنند و نیز احشام موجود در هر دو کاروان نیز سیراب شوند.

هرچند که مراسم طشت‌گذاری از دوران صفویه در اردبیل برگزار شده و قدمتی چندین ساله دارد اما در دو سه دهه اخیر برگزاری این مراسم در سایر شهرهای استان و برخی استان‌های همجوار همچون آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، آستارا، تالش و غیره نیز مورد توجه قرار گرفته است.

در فضای داخلی مساجد شهر اردبیل سکوهایی وجود دارد که روی آنها طشت های بزرگ مسی و برنزی گذاشته می‌شود که این طشت‌ها نزد عزاداران حسینی از حرمت خاصی برخوردار است.

در طول سال روی جایگاه ویژه‌ای این طشت ها قرار دارد اما تا 3 روز مانده به آغاز محرم در آیینی که خاص عزادارن شهر اردبیل بوده و به آن طشت گذاری گفته می‌شود، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این آیین که حال و هوای خاص و اوج عشق به ساحت سیدالشهدا(ع) و تشنه لبان کربلا را گویاست در مدت 3 روز و در تمام شهرها و روستاها به انجام می‌رسد تا از ابتدای محرم مردم به شکل رسمی عزاداری خود را در مساجد، تکایا و حسینیه‌ها انجام دهند.

رفته رفته در اکثر مساجد اردبیل طشت‌های بزرگی از جنس مس و برنجی تهیه کردند که اکثراً حاشیه این ظروف سنگین با جملاتی خاص وقف امام حسین (ع) یا حضرت عباس (ع) می‌شد که جملات جانسوز زیبایی بر روی آن دیده می‌شد. این طشت‌ها به دلیل اعتباری که با نام مبارک سید الشهدا (ع) می‌گرفت در منازل یا مساجد در محل های ویژه نگهداری می‌شد و در مساجد هم یک محل خاصی را درست می‌کردند که تشت را در آن جا قرار می‌دادند.

در شهر اردبیل با مراسمی بسیار خاص این تشت‌ها را قبل از ماه ذیحجه الحرام می شستند و معمولاً داخل مسجد و تکایا را تمیز و مرتب می‌کردند و مساجد را به لحاظ گرمایشی و روشنایی چراغ‌های مخصوص خود مسجد در آن جا روشن و آماده حضور آحاد مردم عزادار می‌شد.

در شب بیست و هفتم ذیحجه، حسینه ابراهیم آباد، بیست و هفتم مسجد جامع شهر اردبیل و بیست و هشتم محله‌های شش گانه اردبیل یعنی: تاوار، گازران، سرچشمه، دروازه، پیرعمبدالملک، و اوچدکان در بیست و نهم ذیحجه، تمامی مساجد کوچه‌ها و حسینه‌ها و خانه‌هایی که نذری خاصی دارند طشت گذاری را با دست برداشتن طشت و دست به دست دادن و سردادن نوحه‌ها و آهنگ‌های حزن انگیز و با گریه و زاری خاصی در محل مناسب قرار می‌دادند و آب زلال را با سلام و صلوات بر سالار شهیدان داخل تشت می‌ریختند و افرادی مشکل خاصی داشت با نذرهای مختلف معمولاً با اعتقادی راسخ در این مراسم حضور داشتند و اغلب مردم با خلوص نیت خواسته شان برآورده می شد.

محرم گئجه لری(شب‌های محرم)

شب‌های دهه اول ماه محرم الحرام هر شب از زمان‌های بسیار دور تا صبح باز است و خادمین مسجد و هیئت امنای مساجد با افتخار مشغول پذیرایی از عزاداران حسینی می‌باشند.

وقتی گروهی از عزاداران که با موزیک و مارش عزا و طبل و شیپور خاصی وارد مسجد می‌شوند. البته شایان ذکر است این شش محله برای خود محله‌های کوچکی دارد که در اصطلاح بومی از آنها با عنوان خولا یاد می شود. خولا در زبان ترکی آذربایجانی به معنی شاخه درخت است و در حقیقت به شعبه‌ای از آن محله گفته می شود.

پس هنگامی که عزاداران با یک سبک و سیاق خاصی وارد مسجد می‌شدند در جاهای خالی مسجد منتظر تمام شدن برنامه دسته قبلی می‌ماندند بعد از اینکه دسته عزاداری قبلی که عزاداری خود را تمام می‌کرد با نظم و ادب خاصی می نشستند و بلافاصله جوانان و خادمین مسجد با سینی‌های بزرگ معمولاً چای و هر چیزی که به عنوان نذری در آنجا پخش می شد مشغول پذیرایی دسته قبلی می شدند.

در این گیر و دار عده‌ای از خادمین مسجد مشغول مرتب کردن کفش‌های عزاداران می‌شدند که همه این مراسمات در فصول مختلف بالطبع با هم دیگر تفاوت عمده دارد و گاهی که ایام محرم در فصل سرما و زمستان بود این مراسمات مشکلات خاص خود را  همراه داشت.

اما آنچه قابل ذکر و تامل است این است که این مراسم ویژه در حقیقت یک سمفونی بزرگ معنوی است که هیچ وقت برای اجرای آن تمرین و آماده سازی و هماهنگی صورت نگرفته است. شاید می توان گفت: عزاداری دسته‌های منسجم محله‌های اردبیل در مساجد یک مراسم باشکوه بداهه است که کاملاً در یک فضای صمیمی با عنایت خدا و اعتقادات قلبی مردم و عشق به امام حسین (ع) در حقیقت باعث و بانی برگزاری مراسمی می‌شود که همه اجزای آن حتی شعر خوانی و مداحی و هماهنگی سر ضرب‌ها در سینه زنی و سبک‌های مختلف شعری از جمله بحر طویل که بیشتر در عزاداری‌ها مادحین از آن بهره می‌گیرند کاملاً اتفاقی و بسیار جذاب و زیباست.

طوری که در ده روز محرم هر محله و افراد عزادار اصلاً بدون اطلاع از اینکه مداح در این مسجد، مراسم عزاداری را در چه موضوعی و با چه شعری می‌خواند، مراسم شکل می‌گیرد و در آن لحظه مطلع و شاه بیت نوحه خوانی توسط عموم مردم به صورت هم آوایی و گروه کر شکل می‌گیرد و در نهایت همکاری زیبای اعضای هیئت با مداح همکاری بسیار جالبی را دارند و نقش خود را به عنوان یک عزادار کاملاً زیبا و بدون نقص ایفا می کنند. در اصل همه این موارد جز توجهات و عنایات ویژه حضرت سید‌الشهدا (ع) چیز دیگری نمی‌باشد.

شایان ذکر است آمدن دسته جات عزاداری در مساجد یعنی عزاداری محلات شش گانه و شعبات آنها در هر مسجد و حسینه هر محله‌ای کاملاً با برنامه‌ریزی دقیق صورت گرفته و تا به امروز در طی برگزاری این مراسمات هیچ گونه تداخلی دیده نشده است.

بازار مراسمی(مراسم بازار)

این مراسم از دیر باز در اردبیل به صورت سنتی برگزار می‌شود و در اصل محله‌های شش گانه اردبیل به همراه شعبات خود در بازار اردبیل طی برنامه‌های کاملاً ویژه مشغول عزاداری می‌شوند.

نوبت نخست
روز دوم محرم محله گازران برای مثال مسیر ذیل را جهت عزاداری طی می‌کند؛

بازار اونچی میدان، مقابل مسجد اعظم، بازار زرگران، پس از عبور از خیابان امام، روبروی مسجد جامع، راسته بازار، روبروی سرای وکیل، راسته بازار، روبروی سرای خشکبار، مسجد اوچدکان، مسجد پیرعبدالملک، بازار کفاشان، قیصریه، "گن گونبذ" گنبد وسیع، مسجد تازه میدان، مسجد سرچشمه، مسجد محله دروازه، و نهایتاً در محله عالی قاپو مراسم ختم می‌شود.

شایان ذکر است هر محله برای خود یک پرچم مخصوص بسیار بسیار قدیمی دارد که این علم توسط یک فرد ظاهر الصلاح و شناخته شده در پیشاپیش دسته حرکت می‌کند و گاهی این پرچم‌ها نشانگر قدمت محله مورد نظر و اعتبار مراسمات عزاداری محسوب می‌شود.

مردم عزادار و ریش سفیدان نیز که گاهی پابرهنه پشت عزاداران حرکت می‌کنند با نوای حزن انگیز حسینیم وای  آرام آرام سینه زنان حرکت می‌کنند و پس از رسیدن به محل مورد نظر صف منظمی را ترتیب داده و مشغول عزاداری می‌شوند.

معمولاً محلات و دسته جات به طور کاملاً مرتب با بیست دقیقه فاصله از هم حرکت می‌کنند و محلات شش گانه بزرگ هر یک سیزده یا چهارده مجلس اجرا می‌کنند که گاهی دامنه  عزاداری به شب می‌کشد و هوا تاریک می‌شود.

ارشناس ارشد جغرافیای انسانی و مسئول محلات شش گانه اردبیل، بیوک جامعی در مورد محله های قدیمی اردبیل اظهار کرد:
آنچه از مطالعات باستان شناسی بر می‌آید، شهرنشینی در سده‌های اول اسلامی استنباط می شود، محلات شش گانه اردبیل به تدریج در گذر زمان این نام‌ها را به خود گرفتند.

برای مثال در محل محله سرچشمه، چشمه زلالی بوده که به مرور زمان یا از بین رفته یا به سفره‌های آب‌های زیر زمینی که امروزه بعد حفاری‌های عمیق و در خاکبرداری‌های پرعمق برج‌ها و آپارتمان‌ها این سفره‌های زیر زمینی خود را نشان می‌دهد.

البته در شهر اردبیل طوایف و گاهی اختلافات قبایل بیشتر دیده می‌شد و این امر باعث ازدیاد مساجد و ساخت حسینه‌ها شده است.

برای مثال، مشایخ حیدری و نعمتی در اردبیل مشهور بوده‌اند و شهر نیز با تاثیر این دو طایفه تقسیم شده است که حیدری‌ها شامل محلات طوی و اوچدکان پیرعبدالملک و نعمتی‌ها شامل محلات گازران (قاضیان)، سرچشمه و عالی قاپو یا دروازه بوده است.

در مراسمات ویژه محرم بعضی از دسته‌جات از این محلات وقتی روبروی هم می‌آمدند، معمولاً علم‌های خود را به پاس دوستی بر هم می‌زدند و عبور می‌کردند و در محله طوی پرچمی سه گوش مثلثی شکل وجود دارد که به دو رنگ قرمز و سیاه یعنی نماد حیدری‌ها و نعمتی‌ها می‌باشد که جزئیات این مطالب در کتاب سورها و سوگ ها به قلم آقای جامعی آمده است.

نوبت دوم
که روز سوم محرم الحرام است نوبت محله دروازه (عالی قاپو) است که مجالس این محله از قرار زیر است:

مقابل مسجد گازران، اونچی میدان، میدان بازاری (بازار آرد فروشان) که هم اکنون اثری از آرد فروشان نمانده! مقابل مسجد اعظم بازار زرگران روبروی مسجد جامع که کلاً مقابل مسجد جامع برای مستمعین بسیار حائز اهمیت است و در مقابل این مسجد عزاداری دسته‌جات و نوحه سرایی مداحان مشهور و شاعران عاشورایی از اهمیت بسزایی برخوردار است و طبق سنوات گذشته عزاداری قدما نیز در این محل بسیار قابل اهمیت بوده، طوری که بزرگان تعزیه اردبیل از جمله استاد یحیوی مرحوم (تاج الشعرا) نیز در این مکان مجالس ویژه‌ای با شعر خوانی بر پا کرده که امروزه نیز مردم در این جایگاه جمع می‌شوند تا شاهد عزاداری ویژه از جانب دسته جات عزاداری باشند.

پس تمامی عزاداران و مادحین سعی دارند در مقابل مسجد جامع اشعار جدید و سوزناک بخوانند به خاطر اینکه این مکان مستمعین خاص خود را دارد بعد مسجد جامع، راسته بازار روبروی سرای وکیل، راسته بازار روبروی سرای خشکبار، مسجد اوشدکان، مسجد پیرعبدالملک، بازار کفاشان، قیصریه، مسجد تازه میدان و نهایتاً در مسجد سرچشمه دسته عزاداری باشکوه محله دروازه به عزاداری خود خاتمه می‌دهد.

ضمناً محله دروازه یک پرچم بسیار قیمتی و قدیمی دارد که دسته چوبی آن همان پرچمی است که شاه اسماعیل صفوی آن را در جنگ چالداران با خود حمل می‌کرده است. به خاطر اینکه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل در محله دروازه اردبیل واقع شده است و اصل این پرچم با اشیاء عتیقه و ظروف قیمتی به موزه ایران باستان انتقال داده شده است. ولی چوبه پرچم که با پوست آهو روکشی شده و پرچم گردی از ماهوت سبز بر سر آن نصب شده و در بقعه شیخ صفی نگهداری می‌شود.

نوبت سوم
نوبت بعد نوبت محله سرچشمه می باشد و مجلس اول آن روبروی مسجد جامع و مجلس آخر آن اونچی میدان (گازران) می باشد. از قدیم الایام رسم بوده ولی محلات پس از عزاداری به محله بر می گشتند.

مردم محله با چراغ های مخصوص از جمله چراغ زنبوری به پیشواز عزاداران می رفتند و در جلوی دسته جات عزاداری گوسفند و گاو قربانی می کردند و گوشت قربانی را در بین فقرا و نیازمندان تقسیم می کردند.

نوبت چهارم
هر گاه در میان روزهای نوبتی جمعه واقع شود. نوبت بعدی را با یک روز تعطیل دسته‌جات برنامه‌های خود را اجرا می‌کنند.

پس در این صورت روز پنجم محرم نوبت عزاداری محله پیرعبدالملک می‌باشد که مجالس آن از این قرار است:بازار برنج فروشان، راسته بازار روبروی سرای خشکبار، بازار روبروی سرای وکیل، روبروی مسجد جامع، بازار زرگران، روبروی مسجد بزرگ اعظم، بازار آرد میدان، مسجد گازران، محله دروازه، محله سرچشمه، تازه میدان، قیصریه، بازار کفاشان و بالاخره مسجد اوچدکان ختم مجلس با مراسمی ویژه انجام می‌پذیرد.

تقریباً این مسیر درست بر عکس آن سه محله اولی می‌باشد. چون مسجد جامع در محله طوی (تاوار) واقع شده، دیگر دسته‌ها روزها به مسجد طوی نمی‌روند و یا گذر هر دسته عزادار از جلوی مسجد محله طوی بیفتد در آن فاتحه خوانده و رد می‌شوند.

نوبت پنجم
محله اوچدکان که مجلس اول آن محله بزرگ پیرعبدالملک و نهایتاً بعد از محلات مختلف و عزاداری در این مساجد و حسینیه‌ها مجلس آخر در قیصریه و بازار کفاشان پایان می ‌پذیرد.

نوبت ششم
محله تاوار (طوی) که از محله اوچدکان شروع و مجلس آخر در محله چشمه باشی (سرچشمه) عزاداری پایان می‌یابد و ضمنا شایان ذکر است که علاوه بر محلات زیر مجموعه طوی همه ادارات و ارگان‌های نظامی و انتظامی و دانش‌آموزان و دانشگاهیان نیز در همین روز پشت سر این محله برای اقامه عزادار به خیابان‌ها می‌آیند.

شام پایلیان گونی(مراسم شمع گذاری)

شام پایلیان گونی یا شام یاندرماخ، در اصل مراسم شمع‌گذاری است که در این مورد ضمن استفاده از کتاب ارزشمند فرهنگ عامیانه دارالارشاد اردبیل و از محضر نویسنده این مجموعه که از پیش کسوتان فرهنگ عامیانه اردبیل هستند از آقای موسی اصغرزاده تشکر می‌شود که مراسم شمع گذاری را از زبان این بزرگوار می‌گوییم.

روز نهم محرم، تاسوعای حسینی، از دسته‌های عزاداری سینه و زنجیر خبری نیست و مردم فقط در فکر خرید شمع نذری برای روز عصر تاسوعا هستند و در روز تاسوعا هم نذورات زیادی در سطح شهر توسط مردم عزادار در بین دسته‌جات و تعزیه داران پخش می‌شود و گفته می‌شود شب تا صبح برخی از ایستگاه‌های صلواتی آماده پذیرایی عموم عزاداران حسینی می‌باشد.

مراسم شمع‌گذاری یکی از مراسمات جالب اردبیل است که مردم عزادار اکثراً با سربند مشکی و با پای پیاده در سطح شهر یا به صورت دسته جمعی و یا انفرادی مشغول روشن کردن شمع در مساجد اردبیل می‌شوند. روشن کردن شمع از گذشته‌ای بسیار دور در معابر و مساجد اردبیل به صورت رسمی بوده است. ظاهراً منظور از این کار روشن نگاه داشتن این معابر و اماکن مقدس بوده که زائران فراوان داشته است.

به جرات می توان گفت 80 درصد مردم اردبیل در این روز شمع خریده و در جاهای مشخص که از قبل در مساجد و حسینه‌های اردبیل برای روشن کردن شمع تعبیه شده مشغول روشن کردن شمع می‌شوند.

نذر شمع اغلب بین مادران رواج خاصی دارد و بیشتر برای سلامتی فرزندانشان اقدام به این کار می‌کنند. این سنت قدیمی در بین روستاهای باستانی اردبیل هم صورت می‌گیرد و تنها امروزه به جد می‌توان گفت که سنت‌های حسنه عزاداری اردبیل به شیوه قدما در روستاهای اردبیل انجام می‌گیرد و در مقایسه با مراسمات عزاداری روستاها عزاداری شهر اردبیل یک سری تفاوت‌هایی نسبت به قبل داشته است.

اما روستاهای استان اردبیل و مردم روستانشین با همان خلوص نیت قلبی و قبلی و اعتقادات گذشته شان مراسمات عزاداری را انجام می دهند.

عزاداری سنتی در روستاهای استان اردبیل

امروزه به دلیل پیشرفت های اساسی در شهرهای صنعتی، متاسفانه این امر تاثیر فراوانی بر روی عزاداری سنتی گذاشته، طوری که از گروه موزیک و مارش ویژه محرم گرفته تا خواندن مداحان قدیمی امروزه با آخرین سیستم‌های صوتی کلاً چهره ی عزاداری سنتی را امروز تغییر داده و در کلان شهرهای ایران امروزه خبری از عزاداری سنتی نیست و باقیمانده این عزاداری‌ها تنها در روستاهای اردبیل دیده می‌شود.

روستاهای اردبیل به دلیل دوری از مراکز شهرها و دسترسی کم به سیستم‌های صوتی و امکانات تعزیه، دارای مراسمات ویژه و به لحاظ هنر تعزیه و مباحث مردم شناسی از اهمیت بسیاری برخوردار است. بهزاد جماعتی ثمرین دانشجوی کارشناس ارشد مردم شناسی از عزاداری سنتی روستاهای اردبیل می گوید: روستاهای اردبیل حافظ اصالت و فرهنگ ناب رسم و رسومات گذشته اردبیل است.

هر ساله سیل جمعیت مشتاق و محبان حضرت حسین (ع) از شهرهای مختلف برای عزاداری و تماشای مراسمات تعزیه خوانی به روستاهای اردبیل مراجعه می‌کنند. این در حالی است که جمعیت مشتاق بخصوص در روزهای تاسوعا و عاشورا این چند روز را در روستاهای اردبیل می‌گذرانند و اغلب مردم که در خانواده مریض یا مشکل خاصی دارند با نیت خاصی در بین تعزیه داران روستا حضور می‌یابند.

دسته‌های عزاداری در روستاهای اردبیل با لباس‌های بلند مشکی و سربند مشکی و معمولاً زنجیر بر دست در جلوی مساجد و تکایا جمع می‌شوند و یکی از پیشکسوتان با صدای مظلوم حسین با صدای بلند مردم را دعوت به عزاداری می‌کند و بعد از فریاد بلند «دسته باشی» بزرگ محله، مردم نیز به صورت هم آوایی بعد از ایشان صدای مظلوم حسین را تکرار می‌کنند،مردم بعد از دقایقی با لباس‌های مخصوص بعد از وضو و گروهی با پای برهنه در جلوی مسجد حاضر می‌شوند.

دسته‌های عزاداری در یک مراسم خاص به تک تک منازلی که هر سال در آنجا صاحب خانه به تعزیه داران نذورات می‌دهد مراجعه می‌کنند و گاو و گوسفندان زیادی را در جلوی دسته جات عزاداری قربانی می‌کنند و با گوشت این قربانیها به تعزیه داران نهار و شام احسانی پخت می‌شود.

مراسمات شبیه خوانی که در روستاهای اردبیل هر ساله با سبک و سیاق قدیمی برگزار می‌شود که از اهمیت بسزایی برخوردار است. اکثر رسم و رسومات روستایی در بخش ثمرین به ویژه در حوزه عاشورا به صورت بکر مانده و از گزند ایام و حوادث تاریخی سالم مانده است.

امروزه تمامی نواها و آهنگ‌های تعزیه ترکی آذربایجانی در مراسمات تعزیه و شبیه خوانی به صورت اصیل اجرا می‌شود ولی متاسفانه در مراسمات تعزیه شهرها این آهنگ ها اجرا نمی‌شود و اغلب این نواهای اصیل به صورت رجز خوانی خوانده می‌شود.

مراسم‌های شمع‌گذاری نیز در روستاهای اردبیل به صورت ویژه انجام می‌پذیرد

در روستاهای بزرگ اردبیل از جمله بخش ثمرین دسته‌جات عزاداری به تمامی مساجد، حسینه‌ها و امامزاده ثمرین رفته و ضمن عزاداری مشغول روشن کردن شمع نذری می‌شوند. و بعد از اتمام عزاداری مردم خسته به محله خود بر می‌گردند و بخشی از مردم که در خانه‌ها بودند با شور و حال خاصی به استقبال دسته‌جات عزاداری می‌شتابند و با یک سری احترامات از جمله با پیوستن به دسته جات عزاداری به همراه آنها به مسجد محله آمده و در مسجد به آنها با دادن چای و شربت پذیرایی می‌شود.

در بخش ثمرین انواع نذورات از پخش میوه‌های باغ‌های ثمرین گرفته تا پخت انواع حلواهای سنتی و پخت چند نوع فطیر محلی که اغلب در صبحانه مخصوص «سحر مزاری» از میهمانان و تعزیه داران حسینی پذیرایی می‌شود. در محلات هفت گانه ثمرین مراسم‌های شبیه‌خوانی و تعزیه مستقل برگزار شده و قدمت این عزاداری‌ها و تعزیه‌ها به بیش از دو قرن می‌رسد و در این مدت تمامی مراسم‌های به صورت کاملاً سنتی برگزار می‌شود.

معمولاً در صبح عاشورا در محلی که قرار است در آنجا مراسم شبیه‌خوانی عاشورا برگزار شود عده‌ای از مردم صبح زود با زدودن سنگ و کلوخ و با تمیز و مرتب کردن میدان با نیت اینکه عصر عاشورا امام حسین (ع) و یاران‌شان در آن شهید می‌شوند این مکان را آماده می‌کنند. البته در گذشته مراسم‌های قمه‌زنی به صورت انفرادی و گروهی نیز دیده می‌شد که در این چند سال گذشه بسیاری از مراسم‌های کم رنگ شده است.

معمولاً پس از طلوع خورشید و برگزاری مراسمات صبحانه با پخش لبنیات محلی و فطیر و نان محلی در منازلی که نذر خاصی دارد و معمولاً همه مردم با جار یک نفر که صدای رسایی دارد از همه ی مردم دعوت می‌شود تا با حضور خود موجبات خوشحالی صاحب خانه را فراهم آورند.

قبل از مراسم شبیه خوانی معمولاً مراسم ویژه شاخسی واخسی (شاه حسین و وای حسین) برگزار می‌شود که گروهی از مردمان پیش کسوت با صلابت مردانگی دست همدیگر را گرفته و به صورت دو گروه مجزا با دست داشتن قمه و چوب ندای شاه حسین و وای حسین را سر می‌دهند و این عمل باعث جمع شدن و ازیاد مردم در کنار میدان می‌شود و کم کم گروه اشقیاء با لباس‌های رنگی رجزخوان وارد میدان می‌شوند و گروه اولیاء خوان با فروتنی خاصی به میدان نزدیک شده و صدای محزون شبیه حضرت عباس (ع) علمدار کربلا تمامی مردم را به سوی خود می‌کشد طوری که اکثر مردم اکثراً آقایان و بسیار به ندرت مادران سالخورده نیز به این دسته می‌پیوندند و همه اشک ریزان در پشت دسته و اهل بیت امام حسین (ع) به صورت نمادین حرکت می‌کنند.

معمولاً با این وضعیت عزاداری حسینی زنجیر بر دست میدان شبیه خوانی را دور می‌زنند و پس از خواندن عبارات تعزیه در محل مناسبی که قبلاً برای موافق خوان‌ها تعبیه شده مستقر شده و در مقابل گروه مخالف‌ها هستند که مراسم با فریاد شمر و همراهی افرادش شروع می‌شود و می‌توان گفت که این مراسم خاص در بخش ثمرین از جمله آن مراسماتی که هر ساله بسیاری را از مردم شهری را به سوی خود می‌کشد و تقریباً مراسم از ساعت 9 صبح شروع شده و در نزدیکی‌های ساعت 2 بعد از ظهر مراسم خاتمه می‌یابد و تمامی تماشاگران و تعزیه داران را مردم به منازل خود و گاهی به زور می‌برند و با کمال افتخار مشغول میزبانی و دادن ناهار به آنها می‌شوند.

معمولاً در بخش ثمرین سه مجلس تعزیه اجرا می‌شود که اولی مراسم شبیه‌خوانی عاشورا است که مجلس مفصلی است و تعزیه‌خوانان بزرگی از گذشته در این مراسم شرکت داشته‌اند از جمله مرحوم میرغنی، مرحوم میرزه قربان فرضی، ملاستار، عزت فرازی و باقیمانده این بزرگان تعزیه خوان معاصر استاد کریم جماعتی ثمرین که سینه‌اش خزینه ماندگار آهنگ‌ها و نواهای تعزیه است و امروزه ردیف تعزیه ترکی آذربایجانی به روایت استاد جماعتی در سر تا سر جهان تشیع برای همگان شناخته شده است. ضمن این که کریم جماعتی موذن و هم چاووش خوان بزرگ منطقه ثمرین، با شهرتی فرا مرزی اکنون مشغول آموزش هنر تعزیه می‌باشند.

مراسم دوم مراسم شبیه خوانی سوم امام(ع) است که از دیر باز در این منطقه اجرا می‌شود و در نهایت مراسم شبیه‌خوانی چهلم محرم که از ویژگی‌های خاصی برخوردار است و برگزاری این سه مجلس تعزیه به لحاظ سنتی و رعایت موازین تعزیه اصیل در استان اردبیل بسیار قابل اهمیت می‌باشد.

بخش باستانی ثمرین امروزه به عنوان یکی از مراکز هنر تعزیه خوانی و قطب بزرگ مراسم‌های سنتی و فورکلوریک استان اردبیل می‌باشد و در طول یک قرن گذشته به دلیل داشتن دانشمندان بزرگی از جمله آیت الله بحرالعلومی، ملاحمداله، میرداماد و دیگر بزرگان یکی از مراکز قابل اهمیت اردبیل بوده و به لحاظ اتفاقات اجتماعی و مباحث مردم شناختی در منطقه به ویژه در بین دیگر روستاهای اردبیل حائز اهمیت است.

وجود پیرهای متعدد در روستای ثمرین و امامزاده سلطان خواجه علی نوه امام موسی کاظم (ع) و وجود درخت بسیار قدیمی دو هزار ساله، معابدی با قدمت پارینه سنگی، باغات ثمرین و وجود سنگ‌های قیمتی از جمله عقیق و از همه مهمتر ریشه و اصالت غنی و نگهداری رسم و رسومات کهن آذربایجانی و هنرهای شعیه و اجرا و حفظ مجالس تعزیه به شیوه سنتی در این منطقه امروزه بسیاری از توریست‌ها و افراد علاقه‌مند و محبان واقعی امام حسین (ع) را از سر تا سر جهان به بخش ثمرین می‌کشد و در نهایت قدمت این منطقه و ساکنان با فرهنگ ثمرین باعث شده که این بخش حافظ راستین بسیاری از گنجینه‌های فاخر و رسم و رسومات کهن دیار آذربایجان باشد.

عاشورا گئجه سی(شب عاشورا)

از عکس‌های گذشته اردبیل چنین بر می آید که مردم اردبیل در مراسم شمع گذاری با وسیله‌ای سنتی به نام «هیبه» که یک خورجین مخصوص دست بافت و نقش دار داشت در عصر تاسوعا شمع‌های خریداری شده را داخل آن می‌گذاشتند و هیبه را بر شانه خود انداخته و با نوای مظلوم حسین، عطشان حسین مشغول عزاداری می‌شدند و پس از اتمام و ختم مراسم شمع‌گذاری و توزیع شمع در مساجد مختلف مردم عزاداری جلوی تشت بر آب مساجد می‌ایستادند و دعا می‌خواندند و خواسته‌های قلبی خود بیان می‌کردند و در شب عاشورا شور و حال خاصی در بین مردم عزاداری است که اصلاً زبان از گفتن آن‌ها قاصر است.

همزمان با عاشورای حسینی، گروه‌های کثیری از عاشقان اهل بیت(ع) در نقاط مختلف شهر اردبیل با برپایی آیین‌های شبیه‌خوانی، فجایع خونبار دشت کربلا را برای عزاداران ترسیم می‌کنند. آیین‌های سنتی شبیه خوانی روز عاشورا در اردبیل در میادین و یا مقابل مساجد در سه نوبت سپیده دم، ظهر و شامگاه عاشورا با شکوهی خاص اجرا می‌شود.

مراسم شبیه‌خوانی به دو نوع ثابت و سیار به اجرا در می‌آید در عزاداری‌های روز عاشورا گروه‌های شبیه‌خوانی سیار سوار بر اسب با عبور از خیابان‌های شهر صحنه‌های کربلا را روایت می‌کنند در برخی از شهرها و روستاهای استان نیز میدانی بزرگ به عنوان نمادی از میدان جنگ مهیا شده و یاران واهل بیت امام حسین (ع) در یک گوشه و لشکریان عمرسعد ملعون در گوشه‌ای دیگر قرار می‌گیرند و با ورود اصحاب امام به کارزار حماسه کربلا و در نهایت با شهادت امام حسین (ع) و آتش زدن خیمه‌ها شبیه خوانی به انجام می‌رسد.

شبیه‌خوانی معمولا توسط عده‌ای از عزاداران معتقد و با استعداد انجام گرفته و بازیگران آن به دو دسته تقسیم می‌شوند، موافق خوانان معمولا نقش امامان معصوم و اصحاب ابا عبدالله الحسین (ع) را اجرا می‌کنند، گویش آنها ادبی بوده و به صورت نظم سخن می‌گویند و مطالب خود را به صورت آهنگین روی دستگاه ماهور و گوشه‌های آن ادا می‌کنند.

مخالف خوانها دسته دیگرند که نقش عمرسعد، شمر و لشکریان یزید را بازی می‌کنند و مطالب خود را معمولا بصورت نثر و با صدای بلند، خشن و خوفناک ادا می‌کنند، موسیقی بویژه ابزارهایی مانند طبل و شیپور نقش اساسی در ایجاد شور و هیجان در شبیه‌خوانی دارد.

نسخه‌هایی که مورد استفاده شبیه‌خوانها و تعزیه‌گردانها قرار می‌گیرد تماماً نثرها و نظم‌هایی است که از گذشته به دست به دست و سینه به سینه منتقل شده‌اند به گفته وی سرآیندگان اشعار تعزیه کاملا مشخص نیستند اما نکته مهم این است که مطالب و تاریخ واقعه کربلا بطور دقیق در شبیه‌خوانی‌ها مشاهده می‌شود و گروه اجرا معمولا حساسیت ویژه‌ای در مورد اینکه تعزیه اجرا شده حتما منطبق بر واقعیت‌های حادثه کربلا باشد به خرج می‌دهد.

هرچند برخی محققان‌علاقه‌مند در سال‌های اخیر اقدام به پژوهش در مورد تعزیه و جمع آوری اسناد در این زمینه کرده‌اند اما این نگرانی وجود دارد که این هنر اصیل مردمی رفته رفته عظمت خود را از دست بدهد جمع آوری و حفظ متون مختلف شبیه‌خوانی، ارائه آموزش‌های ابتدایی به شبیه‌خوان‌ها و مهمتر از همه حفظ بافت سنتی شبیه‌خوانی وظیفه‌ای است که ارگان‌های هنری و فرهنگی کشور در حفظ و بسط این هنر مردمی بر عهده دارند.

نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه اردبیل با بیان اینکه ضرورت دارد آیین‌های این ایام با متانت خاص و به دور از هرگونه شیوه‌های بدعت آمیز و سبک برگزار شود، افزود: عزاداریهای امام حسین (ع) حکمتی دارد که باید بیش از پیش احیا شود.

آیت الله سید حسن عاملی با تصریح به اینکه نوآوری در عزاداری‌ها وقتی مورد قبول است که به اصالت عزاداری اصیل سنتی و مختص ایام محرم خدشه وارد نشود،گفت: اقامه نماز اول وقت را از اهداف عالیه نهضت حضرت امام حسین (ع) بوده و عزاداران را به برپایی باشکوه نمازهای جماعت دراین ایام توصیه کرد.

استاد حوزه و دانشگاه‌های کشور با بیان اینکه استان اردبیل به ویژه مرکز استان از گذشته‌های دور در برپایی باشکوه عزاداری ایام محرم شهرت دارد و به همین منظور بسیاری از دوستداران حسینی از دور و نزدیک و حتی از کشورهای همسایه برای شرکت در این عزاداریها به شهر اردبیل مسافرت می‌کنند و اردبیل خطه ولایتمدار و دوستدار حقیقی اهل بیت است، افزود: نباید اجازه بدهیم با برخی رفتارهای غیر مستند این چهره درخشان منطقه خدشه دار شود.

در برخی از مساجد مراسم ویژه شبیه‌خوانی بر پا می‌شود

شب عاشورا در تمام مساجد اردبیل روضه‌خوانی و عزاداری بر پا می‌شود، برای فردای آن روز معمولاً افرادی که در روز عاشورا در مراسم شبیه‌خوانی شرکت می‌کنند آماده مراسم شده و شب عاشورا مشغول تمرین نقش خود می‌شوند.

روز عاشورا فضای شهر اردبیل طوری است که انگار قیامتی به پا شده است.

تجمع مردم در مکان‌های مذهبی و شروع و حرکت دسته‌جات عزاداری و پرچم‌های عاشورایی در سطح شهر شور و حال خاصی به عزاداران حسینی می‌دهد.

ایستگاه‌های مختلف صلواتی و پخش نذورات ماه محرم از جمله آن حرکات مردمی است که هر ساله با نظم و برنامه خاصی انجام می‌پذیرد.

در شب عاشورا هم بعد از اتمام مراسمات عزاداری دهه اول ماه محرم هر محله در مسجد خود مراسم شام غریبان را برگزار می‌کنند. یعنی بعضی از دسته‌های سینه‌زنی و حتی زنجیرزنی هم به صورت خود جوش به دو دسته تقسیم شده و هر یک به نوبت چند بیتی از اشعار قدما را در رابطه با شهید شدن سالار شهیدان می‌خوانند و سینه می‌زنند و بخش انتهای شعر بلند می‌خوانند و سینه می‌زنند و این کار یک ساعتی انجام می‌شود تا اینکه مراسم دهه اول با روضه خوانی مداح آن مسجد پایان می‌پذیرد.

ساری حالوا(حلوا)

در مراسم‌های عزاداری اردبیل نذورات مختلفی از قدیم رسم بوده و بسیاری از این نذورات امروزه نیز در ایام محرم دیده می‌شود، پختن انواع آش نذری و توزع در بین عزاداران حسینی، پختن انواع فطیر محلی و مهمتر از همه پختن چند نوع حلوای محلی به صورت سنتی می باشد.

حلوایی که در روستاهای اردبیل پخت می‌شود به دلیل استفاده از گندم سبوس دار رنگی تیره و سوخته دارد و اغلب این حلوا به صورت نذری در مراسمات محرم و شبیه خوانی توسط مادرانی که نذر خاصی دارند پخت شده و در بین تعزیه داران توزیع می‌شود که به لحاظ مواد استفاده شده بسیار لذیذ و مقوی می‌باشد و حلوایی که در اردبیل پخت می‌شود معمولاً به دلیل استفاده آرد سفید و زعفران رنگی کاملاً روشن و زرد رنگ دارد.

این حلوا نیز به صورت سنتی در ایام محرم در منازل و افرادی که نذر ماه محرم دارند به صورت بسیار زیاد توسط افراد مجرب پخت می‌شود و در مراسمات مختلف عزاداری این حلوا در بین مردم محله یا خیابان توزیع می‌شود.

به دلیل اینکه معمولاً هوای اردبیل سرد است پختن حلوا و مصرف آن در مراسمات ماه محرم برای عزاداران حسینی به لحاظ تقویت جسمی بسیار قابل اهمیت می‌باشد.

با آرزوی قبولی سوگواری تمامی مؤمنان و شیعیان در عزای عظمای حضرت سیدالشهداء(ع)

گزارش از بهرام آدشیرین پور

انتهای پیام/