توسعه دانش بنیان کلید واژه بسیار گفته شده رسانه ها در چند سال گذشته است که خود را ماحصل و محصول اقتصاد دانش بنیان می داند.
اقتصادی که بناست متکی بر تولید ملی حاصل از فناوری روز و پیشرفته بومی و یا ملی باشد. اما آیا این اقتصاد و دانش با صرف وجود فناوری بومی تولید شده و یا می شود؟ سوال مهمتری که به ذهن خطور می نماید این است که فناوری بومی متکی به چه عنصری تولید می گردد؟ پس بهتر است به سوالی بنیادین پاسخ داده شود که هسته اصلی پیشرفت و توسعه به طور عام چیست؟ آیا مطابق آنچه مبلغان اقتصاد دانش بنیان می گویند، این فناوری است که توانایی توسعه را ایجاد میکند؟
سیاستگذاران عرصه توسعه تا چندین دهه پیش بر این باور بودند که توسعه مفهومی اقتصادی است و از این رو مطابق آنچه هم اکنون از زبان برخی شنیده می شود، برنامه ریزی ها فقط در همین حیطه و محدوده مدنظر قرار می گرفت. در سال 1970 اولین کنفرانس در حوزه فرهنگ، با حضور نمایندگان کشورها در ونیز برگزار شد. از این زمان به بعد در یونسکو به مقولات متعددی چون فرهنگ، توسعه فرهنگی، برنامهریزی فرهنگی و حتی سیاست فرهنگی پرداخته شد و از آن زمان تا کنون فرهنگ جز جداییناپذیر توسعه به حساب می آید.
در این کنفرانس، یکی از عوامل جدی شکست فرایند توسعه بیتوجهی به مؤلفههای فرهنگی قلمداد گردید.(زیاری، 1379: 93) فرهنگ به حدی برای یونسکو دارای اهمیت شد که یک دهه(1987 تا 1997) به عنوان دهه «توسعه فرهنگی» نام گذاشته و گرامی داشتند.
از این رو فرهنگ نه به عنوان امری تزیینی و جانبی، و نه حتی به عنوان یک بعد از توسعه، بلکه به عنوان هسته مرکزی و بافت اصلی جامعه برای پیشرفت مدنظر قرار گرفت. فرهنگ دارای چهار لایه است که شامل جهانبینی، ارزشها، الگویهای رفتاری، نمادها و نشانه ها می شود. از این رو اگر فرهنگ پیشرفت و خواست و تقاضای آن در جامعه ای وجود نداشته باشد، نمی توان از آن انتظار پیشرفت را داشت. چه بسا افزایش تکنیک های وارداتی به وابستگی بیشتر بیانجامد چرا که بسط فکری را در جامعه ایجاد نمیکند.
باید در نظر داشت که وضعیت جامعه ایرانی از جهت ارزشمند بودن پیشرفت و به یک معنا شکل گیری فرایند فرهنگی آن وضعیت مناسبی ندارد. یعنی هنوز پیشرفت و توسعه به عنوان مساله و دغدغه دانشگاهیان قلمداد نمی گردد.
برای ملاحظه این وضعیت می توان به نتایج طرح های نظرسنجی که اجرا شده است اشاره کرد. شایان ذکر است که در این جا ارزشها را اجزای نگرشها در نظر میگیریم. در این حالت، نگرش به یک موقعیت، ترکیب واریانسی از مثبت و منفی ارزشها یا اهدافی تعریف میشود که موقعیت در آن سودمند است.
ارزشها، هدفهایی گستردهتر و انتزاعیتر است و به طور معمول فاقد شی یا موضوع مشخص یا نقطه ارجاع خواهد بود. شجاعت، زیبایی و آزادی، ارزش است و معیاری برای قضاوت یا استانداردهای انتزاعی عمل میکند که شخص از آن برای تصمیمگیری بهره میبرد و از آن راه نگرشها و باورهای خاصی را در خود ایجاد میکند.
بدین ترتیب اگر زیبایی برای شما از ارزشهای اصلی باشد، بسیاری از باورهای شما حول این محور دور می زند که فلان شیء تا چه حد از نظر زیباییشناسی خوشایند است؟ اما برای افراد دیگر، ممکن است کارآمدی یا قابل استفاده بودن یک شیء، ارزش غالب باشد. در این صورت، نگرش آنان به آن شیء با نگرش شما، تفاوت وفاصله بسیاری دارد.(باستانی، 1387)
مطالبی که در ادامه می آید مبتنی بر نظرسنجی است که در سال 1393 توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) انجام شده است و نتایج آن به صورت کتاب و با عنوان «سبک زندگی دانشجویان» در سال جاری منتشر شده است.
جمعیت مورد مطالعه این طرح کلیه دانشجویان دانشگاههای دولتی سراسر کشور بوده و در این کتاب شاخص های متفاوتی مورد بررسی و پرسش از پاسخگویان قرار گرفته است. براساس نتایج شاخص ترکیبی ساخته شده اهتمام به مشارکت در فرآیند رشد و توسعه جامعه، تنها 5/1 درصد دانشجویان مورد مطالعه، اهتمام زیادی به این امر دارند. 21 درصد دانشجویان تا حدودی به مشارکت در فرآیند رشد و توسعه جامعه اهتمام دارند. اکثریت دانشجویان مورد مطالعه(76 درصد) اهتمام کمی به این امر دارند. میانگین بدست آمده برای این شاخص(نزدیک به 29) نیز نشان می¬دهد که در مجموع دانشجویان مورد مطالعه اهتمام کمی به مشارکت در فرآیند رشد و توسعه جامعه دارند.
با ترکیب نتایج سه جمله فوق، شاخص ترکیبی اهتمام به تاثیرگذاری مثبت و حداکثری بر محیط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه به دست آمده است که براساس نتایج این شاخص، نزدیک به 5/34 درصد دانشجویان اهتمام کمی به این موضوع دارند. در مقابل نزدیک به 21 درصد دانشجویان اهتمام زیادی به تاثیرگذاری مثبت و حداکثری بر محیط جامعه دارند. نزدیک به 44 درصد دانشجویان نیز تاحدودی به این امر اهتمام دارند. میانگین بدست آمده برای شاخص نزدیک به 46 است که بیانگر اهتمام متوسط به پایین دانشجویان به تاثیرگذاری مثبت و حداکثری بر محیط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه است.
دانشجویان به عنوان قشر پیشرو در جامعه و نیروی اداره کننده حال و آینده جامعه مطرح است که در جوامع گوناگون، پیشرو در بسیاری عرصه های فرهنگی و اجتماعی هستند. اما آنگونه که ارائه گردید این قشر اهتمام چندانی برای مشارکت در توسعه کشور ندارند.
در نگره ای که فرهنگ را مبدا و مولد توسعه و پیشرفت می داند، باید تلاش برای پیشرفت به عنوان ارزش درونی شده افراد تبدیل شود. در این جاست که همه ظرفیت های هنری، رسانه ای و فرهنگی برای نمودیافتن "فرهنگ پیشرفت" باید نقش آفرین شوند. در دنیای جدید روش و سیاق زیست افراد یک جامعه و سبک مصرف آنان از زمان تا مکان، برای پیشرفت می تواند پل و پِی باشد. در این جاست که حتی فناوری های نرم از جمله رسانه ها و شبکه های اجتماعی، عقل و خرد جمعی را با تشدید آداب و رسوم توسعه و پیشرفت، به سوی مقصد حرکت می دهند. بسیاری از خلقیات منفی از جمله تنبلی اجتماعی، فرافکنی تولید و حل مساله، خودشیفتگی و خودبرتر پنداری، فردگرایی خودخواهانه و تمامیت خواهانه و عدم بردباری در رویارویی های اجتماعی از موانع فرهنگی حرکت به سمت قله های پیشرفت است.
حال آنکه برای رسیدن به چنین آرمانی به رفتارهایی خلاق، به دور از بغض و حقد و پرخاش، دیگرخواهی و نوع دوستی و همکاری محتاجیم، و این همه آن است که برای تحقق اقتصاد مقاومتی، یا اقتصاد فرهنگ بنیان، نظام فرهنگی ایرانی باید آن را مورد تاکید و توجه قرار دهد و در یک کلام فرهنگ اقتصادی(economic culture)را بیشتر مورد توجه قرار دهد.
ممکن است این شبهه به ذهن برخی خطور کند که آیا مردم چیزی در زمینه اقتصاد مقاومتی می دانند و یا حتی شنیده اند؟ بی تردید پاسخ به این سوال نیز باید دغدغه باشد اما در لابلای نظرسنجی های انجام شده شاید تا حدی بتوان به این سوال نیز پاسخ داد. در طرح نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) از مردم شهر تهران در سال 1393 پرسیده شده «آیا درباره اقتصاد مقاومتی چیزی شنیدهاید؟» بر اساس یافتههای طرح نظرسنجی پیش گفته، 66 درصد مردم شهر تهران راجع به اقتصاد مقاومتی مطالبی شنیدهاند و در عین حال 31.5 درصد نیز راجع بدان مطلبی نشنیدهاند.
البته برای تحقق آنچه گفته شد می بایست جمع بیشتری از مردم از این امر مطلع باشند و لایه های متعدد آن توسط نخبگان حوزه های گوناگون تشریح و تحلیل شود.
*محمد آقاسی، رئیس مرکز ایسپا
انتهای پیام/