بُعد سوم نامکشوف

باشگاه خبرنگاران تسنیم «پویا» - احسان زیورعالم

یک نمایش ایتالیایی در تهران، نمایش که با عنوان اثری سه‌بعدی در تماشاخانه باران روی صحنه رفته است. کارگردانش پینو دی‌بودو است و نمایشش با آنکه در یک سالن خارج از دایره سالنهای اصلی شهر تهران روی صحنه رفته، مورد استقبال مخاطبان قرار گرفته است. عده زیادی از دیدن نمایش ایتالیایی «بیست هزار فرسنگ زیر دریا» دچار هیجان شده‌اند، نمایشی که داستانش زیاد برای آنان تازگی نداشت. کودکیشان با آن و دیگر آثار نویسنده‌اش گذشته بود.

نمایش چکیده‌ای از رمان محبوب و مشهور ژول ورن است. قرار است با استفاده از فناوری و ابزار چندرسانه‌ای آن فضای خیالی رمان را بازآفرینی کند. این همان چیزی است که اصولاً در اقتباسهای تلویزیونی این رمان دریغ شده است. همواره در سریالها به روابط فردی میان شخصیتها تکیه می‌شود تا آن حس و حال soap opera را القا کند و مخاطب تلویزیون را راضی نگاه دارد. می‌ماند سینما که آن هم از اقتباس 1907 ژرژ ملی‌یس تا 2007 گابریل بلونا سمت و سویی دیگر به خود گرفته است. هدفش ایجاد تصاویر تازه و البته خارج از چارچوب رمان بوده است. برای مثال نام آخرین اقتباس سینمایی از رمان ژول ورن 30هزار فرسنگ زیر دریاست.

باز به مخاطبان و هیجانش بازگردیم. تمایلی نداشتم دیدگاه شخصی خود را نسبت به اثر تعمیم دهم. در مواجه با تشویق بی‌امان تماشاگر این سؤال در ذهن نگارنده شکل گرفت که آیا مخاطب آن را به خوبی درک کرده است. برای یافتن پاسخ نگاهی به نظرات مخاطبان انداختم. مخاطبان روی بازی مسلط بازیگران و موسیقی نمایش تأکید داشته و آن را قابل ستایش برشمرده‌اند؛ اما یک سؤال ذهن مخاطبان را درگیر کرده و حتی آنان را نسبت به اثر نومید ساخته است. این سؤال  به شدت وامدار عباراتی است که در تبلیغ نمایش آمده است: یک نمایش سه‌بعدی.

واژه «سه‌بعدی»، واژه‌ای است مبهم و گیج‌کننده، چه زمانی که شما انتظار دیدن نمایش را دارید و چه زمانی از دیدنش فارغ می‌شوید. پیش از تماشای اثر با خود می‌اندیشید احتمالاً در این نمایش قرار است عینکهای مخصوص به چشم زنید و در میان هیاهوی تصاویری بازیگران را در حال اجرای نقشهایشان نظاره کنید؛ ولی چنین نیست. زمانی که از سالن نمایش خارج می‌شوید، همانند بسیاری از مخاطبان این نمایش که در سایت تیوال آن را مطرح کرده‌اند، از خود می‌پرسید پس چه چیز این نمایش سه‌بعدی بود.

سه‌بعدی که آن را در گذشته با فیلم و اسلاید می‌شناختیم و بعدها با فیلم فناوری است که در آن به کمک خطای دید عمیق، درک بصری شما درگیر می‌شود. در این نوع فیلم از یک تصویر برداری سه‌بعدی به کمک دو دوربین بهره برده‌می‌شود که به نوعی شبیه‌سازی نوع و جهت دید انسانی با کمک دو لنز چشمی است. در واقع مخاطب این نوع فیلم به سبب خطای دید چشمش حس می‌کند تصویر تخت فیلم به یک حجم تبدیل شده است و او به واسطه حضورش در دل فیلم، تمام ابعاد را می‌بیند. سه‌بعدی بودن اثر آرزوی دیرینه بشر در هنرهای تصویری است. با مطالعه مفهوم و تاریخچه پرسپکتیو این مهم بیش از پیش دستتان می‌آید؛ اما این نوشتار مجال آن نیست.

پس باید گفت آنچه ما سه‌بعدی می‌خوانیم در واقع آرزویی است که بشر برای واقعی‌تر کردن جهان دوبعدی اختراع کرده است و این جهان دوبعدی صرفاً در بوم نقاشی و پرده سینما نمود داشته، نه بر صحنه نمایش؛ چرا که نمایش به واسطه زنده بودن و حضور مخاطب در دل اثر بدون هر گونه فناوری سه‌بعدی است. پس به کار بردن نمایش سه‌بعدی به نظر نوعی حشو می‌آید یا ترفندی برای تبلیغ.

اما این تمام ماجرا نیست. به همان تعریف فیلم سه‌بعدی بازگردیم، جایی که قرار است با دو دوربین توهم سه‌بعدی خلق شود. در نمایش پینو دی‌بودو به نوعی از این ترفند استفاده شده است. در نمایش دو پرده و دو پخش کننده فیلم وجود دارد. تصاویر روی دو پرده نوع برهم‌نهی دارند و گویی نوعی توهم سه بعدی شکل گرفته است؛ اما این وضعیت مخدوش است. مخاطب عینکی به چشم ندارد. از فناوری سه‌بعدی بدون عینک نیز استفاده نشده است. همه چیز در همان دو پرده خلاصه می‌شود. بازی و میزانسن نیز در راستای تصاویر روی پرده نیست. به معنای واقعی شما با یک ویدئوآرت نیز طرف نیستید. به نظر تصاویر صرفاً عناصری برای پیشبرد داستان است و لاغیر.

بهتر است به یکی از دیدگاه‌هایی نظر اندازیم که درباره این نمایش توسط مخاطبان ابراز شده است. مخاطبی دیدگاهش را چنین ابراز کرده است

«امیدوارم در فضایی جدی و حرفه‌ای منتقدی صاحب دانش و نام نقدی بر این نمایش و حواشی آن بنویسد که تبلیغات آن با سوءاستفاده از ناآگاهی تماشاگر نسبت به الفاظ دهان‌پرکنی مانند «سه بعدی» یا تعاریفی غلط و بی‌ربط «اینتراکشن به معنای بهره‌گیری همزمان از عناصر تئاتری و تکنولوژی‌های تصویری (دیجیتال )، این نمایش را که جدیدترین محصول آن محسوب می شود...» و یا «اولین بار است که از صدا به عنوان یک شخصیت نمایشی استفاده می‌شود» و نمونه‌های حیرت‌انگیز دیگر تغذیه می‌شود. با این حال من به عنوان یکی از چند صدای مخاطبی جوان باید بگویم تصور حماقت مخاطب تصوری سخت ناپایدار و تأسف‌برانگیز است. اینکه این تئاتر چرا یک تئاتر زرد است مبحث دیگری‌ است  و به یقین دانش و سلیقه‌ بنده هم فاقد ارزش و اعتبار فراگیر است، در این توضیح کوتاه من تنها می‌خواهم جامعه‌ی تئاتری ایران را از تصور حماقت پذیرفتن تئاتر سه‌بعدی مبرا کنم و یادآور شوم که در تبلیغات به جای رویکرد غیراخلاقی ایجاد شایعه و غیرعلمی باید به ما دانشجویان/مخاطبان ایرانی که دو برابر پول عادی تئاتر می‌دهند تا یک کار اروپایی ببیند، یادآور شوید که خلاق باشیم و نه کاسب. بگذریم از اینکه چنین استفاده‌ بی‌ربط با روایت دراماتیک متن و استفاده‌ای صرفاً دکوراتیو از ویدیو، تصویر برای ما دانشجویان بدآموزی علمی دارد. خوب است یاد بگیریم قبل از استفاده از «جدیدترین» تکنولوژی‌ها نسبت به کیفیت جزییات تکنیکی اجرایمان حساس باشیم به عنوان مثال بیس (صدا با فرکانس پایین/بم) صدای یک اجرای تئاتری جایگاه تماشاچی را به مدت تقریباً نصف اجرا نلرزاند. پخش تصاویر با دو ویدیو پروژکتور روی دو پرده اسمش سه بعدی نیست. خواهش می‌کنم متوجه باشید که ما احمق نیستیم و فقط متاسف هستیم.»

این نوع تندی از آن چیزی که مخاطب نمایش پس از خروج ابراز می‌دارد و البته دست هم می‌زند. البته گروه اجرایی نمایش جوابی به این دیدگاه داده است که هیچ ارتباطی به گفته‌های مخاطب نداشته و به صرف اینکه بازیگران نمایش از شاگردان گروتفسگی و ... بوده‌اند، نظر مخاطب را منکوب کرده است.  ولی آنچه مهم است همان مفهومی است که مخاطب را اقناع نمی‌کند. شاید بدون عنوان سه‌بعدی، مخاطب راحت و آسوده اثر را می‌دید، با دنیای ژول ورنی آن ارتباط پیدا می‌کرد و شبی سرگرم‌کننده برای خود رقم می‌زند. در عوض او با سؤالی بی‌جواب و حس بد فریب سالن را ترک می‌کند.

پی‌نوشت: متأسفانه سایت تیوال در اقدامی عجیب نظرات منفی مخاطبان را در بخش «برجسته» درج نمی‌کند و مخاطبان سایت در صورت انتخاب گزینه «همه» می‌توانند دیدگاه‌های مخالف نمایش را مطالعه کنند. این در حالی است که دیدگاه‌های منفی به مراتب بیش از دیدگاه‌های مثبت میان اعضای تیوال مورد بحث قرار گرفته است. این اقدام تیوال چیزی شبیه همان «سه‌بعدی» تبلیغاتی نمایش است.

انتهای پیام/