جغد جنگ بر ویرانه‌های میراث شرق؛ کتاب‌هایی که برای تأمین غذای سربازان سوخت
از کابل تا تعز، از عراق تا شام، این روزها شاهد جنگ و درگیری است، جنگی که علاوه بر تأثیرات مستقیمش بر اقتصاد و امنیت کشورهای همسایه، بر فرهنگ آنها بی‌تأثیر نبوده است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، «گهواره تمدن» این روزها بیش از هر زمان دیگری محمل جنگ و آشوب است. سال‌هاست که کشورهای همسایه یا محل نزاع‌های داخلی برای رسیدن به قدرت شده‌اند یا میدان تاخت و تاز نیروهای خارجی. اتفاقاتی این‌چنینی که سال‌هاست در منطقه تجربه می‌شود، پیامدهای متعددی در پی داشته که حالا کم‌کم چهره خود را نشان می‌دهد. آتش جنگ علاوه بر تأثیرات منفی بر وضعیت معیشت، اقتصاد و امنیت مردم، بر فرهنگ مردم منطقه نیز تأثیرات سوء خود را داشته است.
با نگاهی به آرشیو اخبار سال‌های اخیر، به خبرهای ناگواری برمی‌خوریم که باور آن در قرن 21 دور از ذهن برسد؛ کتاب‌سوزی‌های پیاپی و به آتش کشیدن کتابخانهها تنها بخشی از خبرهای ناگواری است که طی سال‌های گذشته بارها شینده شده است. شاید در وهله اول گمان بر این بود که اتفاقاتی این‌چنینی به دوره مغول ارتباط دارد و در زمانه‌ای که علم ارج و ارزش خاصی میان مردم دنیا دارد، کمتر کسی یافت می‌شود که این‌چنین بیندیشد، اما متأسفانه خاورمیانه، این گهواره تمدن که خود منبع و منشأ رشد و شکوفایی برخی از شاخه‌های علم بود و دانشمندان بزرگی بر دامن خود پرورش داده است، این روزهای ناگوار و تلخ را دوباره تجربه کرده است. آتش جنگ این‌بار به خرمن کتاب و نسخه‌های خطی، به عنوان میراث ماندگار تمدن شرق افتاده است و این بعد مستقیم تأثیر منفی جنگ بر تمدن و فرهنگ کشورهای منطقه است.
از نمونه‌های تلخ این‌چنینی که سال‌های نه چندان دور در افغانستان رخ داد، به آتش کشیدن و غارت نسخ خطی و کتابخانه دانشگاه کابل در جنگ افغانستان است. شدت تغییرات و غارت‌ها به گونه‌ای بود که پس از جنگ، کمتر کسی باورش می‌شد که این مکان روزی کتابخانه بزرگ شهر بوده است، سربازان حتی به سیم‌های داخل ساختمان هم رحم نکرده و آنها را نیز از دل دیوار بیرون کشیده و استفاده کرده بودند. محمدکاظم کاظمی، شاعر و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در این رابطه می‌گوید: در جریان جنگ‌های کابل بعد از پیروزی مهاجرین، چند اتفاق ناگوار افتاد. بعضی کتابخانهها غارت شد؛ آن هم به دست کسانی که ارزش کتاب را نمی‌دانستند. آنها بسیاری از کتاب‌ها را یا فروختند و یا حتی سوزاندند. یعنی بسیار کتاب‌ها به دست گروه‌های سربازان و جنگجویان جنگ‌های کابل، برای پختن غذا در اجاق سوزانده شد. از جمله این موارد، کتابخانۀ دانشگاه کابل بود که بسیار هم وسیع و غنی بود.
وی ادامه می‌دهد: در این اوضاع نابسامان، بعضی افراد سودجو هم بودند که یا از مسئولان کتابخانهها بودند و یا از نظامیانی که کتابخانهها را تصاحب کرده بودند، آنها خیلی از کتاب‌های نایاب یا نسخه‌های خطی را با استفاده از خلاء مدیریتی و مراقبتی موجود، به بیرون بردند و فروختند، به ویژه در کشورهای همسایه و به خصوص پاکستان. خیلی از کتاب‌ها هم به این صورت از افغانستان خارج شد.
کاظمی به دیگر تأثیرات جنگ بر میراث مکتوب در افغانستان اشاره می‌کند و می گوید: بعضی کتابخانه‌های شخصی و مجموعه‌ها هم داشتیم که صاحبان آنها یا مرحوم شدند یا ناچار به خروج از کشور شدند؛ مانند مرحوم محمدصالح پرونتا که کتابخانۀ بسیار ارزشمندی داشت. این کتابخانهها هم گاهی به دست وارثان قدرناشناس افتادند، یا به خاطر تنگناهای مالی صاحبشانشان به فروش رفتند. در واقع این هم از توابع غیرمستقیم جنگ بود، چون اگر اوضاع ثبات می‌داشت، چه بسا که نیازی به فروش این کتاب‌ها احساس نمی‌شد. از سوی دیگر سیاری افراد در خانه‌های خود کتاب‌های خطی موروثی داشتند. اگر اوضاع بسامان بود، می‌شد که این کتاب‌ها به وسیلۀ کتابخانه‌های دولتی و مراکز اسناد خریده شود و محفوظ بماند. ولی چون مراجع دولتی توان خرید نداشتند، خیلی از این کتاب‌ها هم به بازارهای کشورهای همسایه رفت.
***
انتشار یک تصویر از سرباز آمریکایی در عراق کافی بود که به عمق غارت‌ها در این کشور پی ببریم. در جریان جنگ عراق در کنار وقایع نظامی و کشتار وسیع مردم، تصرف سرزمین‌ها، انفجارها و... در این کشور، تنها 1 موضوع فرهنگی توانست رسانه‌ای شود؛ آن هم تخریب و غارت موزه ملی بغداد، پس از سقوط این شهر بود. سرقت آثار تاریخی گرانبها و نسخه‌های خطی در جریان یک جنگ تا حدی عادی است، اما سرقت موزه ملی بغداد که یکی از پنج مرکز مهم نگهداری آثار تاریخی جهان محسوب می‌شد، قدری غیرعادی بود. ابتدا تصور می‌شد که حدود 170 هزار قطعه از آثار باستانی موجود در این موزه به سرقت رفته، اما به‌مرور معلوم شد که بسیاری از خزانه‌های اصلی موزه از قبل با دقت بسته‌بندی و به مکانی امن منتقل شده است. بر اساس فهرستی که باستان‌شناسان آمریکایی تدوین کرده‌اند، گنجینه‌های ارزشمندی شامل آثاری به‌قدمت 5 هزار و 500 سال از تمدن بین‌النهرین، تمدن‌های بابل و آشور و خلفای عباسی وجود داشت. از جمله اشیای باارزش این موزه می‌توان به یک گلدان سامری با قدمت 5 هزار سال، «شیر نیمرود»، اثر حکاکی‌شده بر عاج فیل متعلق به 850 پیش از میلاد مسیح اشاره کرد. پل زیمنسکی، استاد باستان‌شناسی خاور نزدیک در دانشگاه بوستون درباره غارت موزه بغداد می‌گوید: «وحشیانه رفتار کرده‌ایم. ما نظم و قانون را درهم شکستیم. تماشا کردیم که چگونه اوباش میراث فرهنگی را به غارت می‌برند».
علاوه بر تخریب، گزارش‌ها از فروش آثار باستانی عراق پس از حمله آمریکایی‌ها حکایت دارد.
***
عراق و پس از آن سوریه این روزها حتی پس از خروج نصفه و نیمه آمریکایی‌ها از این منطقه، همچنان شاهد کتاب‌سوزی‌ها و غارت میراث مکتوب است. به طوری که برخی از کارشناسان امر نسبت به این امر هشدار داده و خواستار تشکیل یک بسیج عمومی برای صیانت از این منابع شدند. خبرهایی مانند داعش کتابخانه اصلی موصل را آتش زد یا به آتش کشیدن کتابخانه دانشکده ادبیات شهر حسکه و ... تنها بخشی از اقداماتی است که طی سال‌های اخیر انجام شده است.
حجت‌الاسلام و المسلمین مصطفی درایتی، پژوهشگر و فهرست‌نویس نسخ خطی، درباره وضعیت ناگوار این منابع در کشورهای عراق و سوریه می‌گوید: فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی عراق از آن‌جایی اهمیت پیدا می‌کند که امروز حضور داعش در کشور عراق تهدیدی برای این نسخه‌ها به شمار می‌رود و بیم از بین رفتن آنها بسیار است، به ویژه در مناطقی که در اشغال این گروه قرار گرفته نسخه‌های قالب توجهی وجود دارد که احتمال از بین رفتن و یا آتش زدن آنها وجود دارد.
***
حمله نیروهای سعودی به موزه ملی یمن، نمونه دیگری از تأثیر مستقیم جنگ بر فرهنگ و کتابخانه‌های کشورهای منطقه است. شدت این حملات به گونه‌ای بوده که یونسکو تاکنون چندین‌بار به عربستان برای این حملات و تخریب آثار فرهنگی هشدار داده است. در حمله‌ای که در فوریه سال 2016 انجام شد، موزه ملی یمن مورد حمله قرار گرفت. طی این حمله بخش قابل توجهی از موزه ملی یمن تخریب و شمار قابل توجهی از نسخ خطی نادر، اشیای باستانی مربوط به دوران پیش از اسلام و ... به صورت کامل سوخته‌اند. نیروهای آل سعود پیش‌تر نیز در حملات خود به یمن اماکن فرهنگی مانند سد مارب و اخیراً نیز گنبد امام شمس‌الدین و بسیاری از خانه‌های قدیمی آسیب‌های جدی وارد کرده‌اند.
قرن 21 برگ جدیدی را برای خاورمیانه و کشورهای منطقه گشوده است؛ فصلی از کتاب‌سوزی‌ها و تخریب میراثی که پس از سال‌ها فراز و فرود امروز به دست رسیده است. گویا دشمنان کشورهای اسلامی با دانایی سر جنگ دارند. جغد شوم جنگ تازه در خوان میراث شرق چنگال تیز خود را فرو برده است.
انتهای پیام/
