کارنامه ای سرشار از ناگفته ها

به گزارش گروه رسانه های خبرگزاری تسنیم، هر کشوری که جنگی داشته است ، قطعا ادبیات جنگ هم دارد اما آن چه جنگ و ادبیات جنگ ما رااز سایر جنگ ها متمایز می کند، تحمیلی بودن و مدت زمان آن است و به همین دلیل هم  "دفاع مقدس" نام گرفته است.البته این نوع از ادبیات ،از ابتدا با نام دفاع مقدس همراه نبود  و این دست کارها را با نام "ادبیات جنگ"می شناختند .به تدریج با ورود واژه ها، آدم ها و نگاه های  جدید در عرصه جنگ ، "ادبیات دفاع مقدس "، شکل گرفت و حالا دیگر کسی بااین عنوان غریبه نیست.بسیاری از نویسندگان و شاعران  با آثار دفاع مقدس ، به ادبیات و جامعه ادبی معرفی شدند و بسیاری هم فقط دراین حوزه کار کردندو آن را پرورش دادند. ادبیات دفاع مقدس در ابتدا بسیار ساده و ابتدایی بود.خاطرات رزمندگان بود ودستنوشته هایی مستند  وشعر که البته پیشتاز بود . ادبیات داستانی ، به لحاظ زمانی ، از بقیه عقب تراما کامل تر بود . داستان نویسان ابتدا باید جنگ را درک می کردند و بعد داستان و رمان می نوشتند  به همین دلیل عقب تر بودندو شاید به همین دلیل است که در یک تقسیم بندی اجمالی ، می توان ادبیات  دفاع مقدس را به سه دوره تقسیم کرد.

دوره اول:دراین دوره که  مربوط به 10 سال اول و زمان جنگ بود، بیشتر کارها حماسی و احساسی بود. به واسطه حضور جنگ و حتی فاصله اندکی از زمان خاتمه جنگ ، اشعار و متون حماسی بسیاری سروده می شد.دراین دوره شاعران انقلابی با حضور در جنگ و سرودن اشعار حماسی ، رزمندگان را برای دفاع در مقابل دشمن ،تهییج می کردند.خاطره نویسان مبتدی جنگ هم آثارشان را می نوشتند و برخی از نویسندگان هم آثاری را منتشر می کردند اما" شعر "فرزند بالغ روزهای جنگ بود.

دوره دوم :تقریبا دو سال بعد از پایان جنگ  کارها به سمتی پیش رفت که  نویسندگان دفاع مقدس و اغلب جوانان که در جنگ هم حضور داشتند ، آثاری جدیدتر و بانگاهی متفاوت را خلق کردند  که مورد اقبال عمومی هم واقع شد. نویسندگان به نوعی آزمون و خطای حماسی را در این دوره تجربه کردند؛  البته برخی از آثار با اقبال عمومی همراه  شد.در این دوره ،خلق آثار داستانی پیشتاز بود.رمان ها و داستان های جنگی بسیاری در این دوره منتشر شدند.شعر هم همچنان سروده می شد و خاطره نویسان باز هم آثاری برای نگارش داشتند.

دوره سوم: در این دوره با فاصله گرفتن از جنگ نویسندگان نگاه منطقی تری به جنگ داشتند.داستان ها و آثاری خلق شدند که قابل اعتنا بودند، هر چند تعداد این آثار زیاد نبود اما آثار خوبی بودند ، به همین دلیل هم ارگان ها و نهادهایی که مرتبط با امور دفاع مقدس فعالیت داشتند ، متولی برگزاری جشنواره های مختلف ادبی شدند تا علاوه بر کمیت ، به کیفیت آثار دفاع مقدسی هم توجه شود و انگیزه ای برای خلق آثار بهتر باشد.   دفاع مقدس ونمود آن در ادبیات به گونه های مختلفی خود را نشان داد  و به نوعی بعداز شروع جنگ ، ژانر جدیدی را در ادبیات ایجاد کرد.شعر ، داستان و خاطراتی از حضور رزمندگان ،از جمله آثاری بودند که خلق شدند. بعد از بازگشت آزادگان نیز نوعی دیگر از خاطرات دفاع مقدس ، نگاشته شد وشاید بتوان نام "ادبیات اسارت "را برای آن انتخاب کرد. اسرا ، نوعی دیگر از خاطرات را روایت کردند. خاطراتی از جنس اسارت  که خواندن و شنیدن آن جذاب بود.

شعر دفاع مقدس

به جرأت می توان گفت که شعر پیشتازترین نوع ادبیات دفاع مقدس بوده، هم به لحاظ زمانی هم به لحاظ کمی وکیفی .درابتدای جنگ ، این شاعران بودند که نخستین اشعار حماسی را سرودند.برخی هم به شکل خاص دراین زمینه فعالیت کردند و حتی عنوان شاعر جنگ و شاعر انقلابی به خود گرفتند. حمید سبزواری ،قیصر امین پور، علیرضا قزوه ،عبدالجبار کاکایی،سید حسن حسینی،حسین اسرافیلی ،ضیاء الدین ترابی ، حمید رضا شکارسری ،محمد رضا عبدالملکیان ،محمدرضا آغاسی  مرتضی امیری اسفندقه  و اسماعیل امینی ، فقط تعدادی از شاعرانی هستند که در زمینه دفاع مقدس اشعاری سرودند.

هنگام جنگ،اشعار حماسی شاعران را مداحان می خواندند و برخی از این اشعار به سرودهایی تبدیل شد که از رسانه ها هم پخش می شد و به همین دلیل از زبان مردم کوچه وبازار هم شنیده می شد.درواقع شعر دفاع مقدس به قدری در میان مردم و رزمندگان تاثیر داشت که گاهی می توان دلیل برخی از پیروزی ها در عملیات مختلف را ناشی از تاثیر این اشعار دانست.

داستان و رمان

رمان به دلیل این که نیاز به وقت و پردازش بیشتری دارد ، بعداز خاتمه جنگ رونق پیدا کرد تا جایی که برخی از این آثار ، در جشنواره های مختلف ادبی ، جوایزی کسب کردند. در دهه دوم ، آثار  سفارشی نیز تولید شدند که البته با انتقادهایی هم همراه بود چراکه از واقعیت فاصله گرفته والبته گونه ای دیگر از آثار هم منتشر شدند که  با روحیه شهادت و ایثارگری و آن چه که درجنگ اتفاق افتاد، مغایر بود.

با ورود بانوان نویسنده،رمان و داستان دفاع مقدس رونق گرفت و موضوعات جدیدی به واسطه نگاه زنانه  به جنگ، وارد ادبیات شد که با استقبال خوبی هم از سوی مخاطبان رو به روشد. "دا" شناخته شده ترین و پرفروش ترین اثر دراین زمینه است اگرچه این اثر هم دارای ویژگی هایی است که نه می توان آن را رمان دانست و نه صرفا خاطره.با همه این اوصاف ، تنها ویژگی مشترک این آثار دفاع مقدسی بودنشان است.

خاطره

یکی از وجوه ادبی در زمینه دفاع مقدس ، مربوط به خاطره هایی است که از جنگ و سال های دفاع مقدس به جا مانده است. خاطره نویسی در زمان جنگ هم وجود داشت .رزمندگان با ادبیاتی نه چندان درست ،خاطرات خود را می نوشتند و از برخی از شهدا و رزمندگان ، دفتر خاطرات روزانه جنگ نیز به جا مانده است.درواقع خاطره نویسی دوران دفاع مقدس ،در این سال ها هم ادامه داشته و همچنان ادامه دارد. یکی از گونه های خاطره نویسی ، روایت خاطره از زبان کسانی است که خاطراتی از جنگ را به صورت شفاهی در اختیار نویسندگان قرار می دهند.

برخی از این آثار ویژگی های منحصر به فردی دارد، مثل "زندان الرشید"که حاوی خاطرات رئیس ستاد سپاه ششم نیروی زمینی سپاه  علی اصغر گرجی زاده بود که این خاطرات شفاهی توسط محمد مهدی بهدارند نگاشته شد و جایزه کتاب سال را هم از آن خود کرد.درواقع امروز پس از انتشار چندین نوع کتاب ،خاطرات دفاع مقدس راه جدیدی را در این حوزه باز کردند و  ما  شاهد دو نوع اظهارنظر درباره ورود خاطرات به ادبیات دفاع مقدس هستیم.برخی افراد که دستی بر آتش دارند و در حوزه ادبیات داستانی فعالیت می‌کنند معتقدند این خاطرات باعث  خدشه‌‌دار شدن ادبیات داستانی شده است، در صورتی‌که این‌گونه آثار مانعی برای انتشار داستان و رمان دفاع مقدس نیست .

یکی دیگر از انتقاداتی که بر خاطره‌نویسی در زمینه دفاع مقدس وارد است این‌که برخی می‌گویند در اینگونه کارها عدم تطابق مکانی و زمانی وجود دارد. در حالی که این کتاب ها یکی از مهمترین انواع ادبیات در زمینه دفاع مقدس هستند. چرا که  تکمیل‌کننده تاریخ خواهند بود و  روزی خواهد رسید که باقی ماندن همه هنرها در گرو توجه به این خاطرات می‌شود.طبق آمار، اعلام شده 258 کتاب خاطره از دفاع مقدس ، منتشر شده است.

البته این کتاب ها از آن دست کتاب هایی است که  صرفا خاطره گویی بوده و فارغ از آن خاطره هایی است که در آثار جمعی منتشر شده است .در این میان البته ادبیات داستانی ما طی ده سال‌، آن قدر پیشرفت نکرده است .اما سوال این است که تاکنون با توجه به این که در بخش خاطره نویسی258 نفر  ، خاطرات خود را بیان کرده اند که به صورت مکتوب در آمده ، فقط  همین قدر می توانیم خاطره نگاری قابل تامل و قابل انتشار داشته باشیم؟ در حالی که این نوع از ادبیات دفاع مقدس ،بیشترین ظرفیت برای حفظ هشت سال دفاع مقدس را دارد.

ادبیات ضد جنگ

واژه "جنگ" برای هر شنونده ای با خشونت همراه است و این خشونت ، ویژگی جنگ است.دراین میان برخی از نویسندگان که با جنگ ، مخالفند، نگاه مثبتی به جنگ ندارند و آن چه را که می نویسند، منفی است و تبعات منفی جنگ را می بینند.دراین نوع خاص از ادبیات جنگ یا دفاع مقدس ، نویسندگان آثاری را خلق کرده اند که یا به تبعات جنگ پرداخته و اغلب به دور از قهرمان پروری است .

قهرمان پروری همان چیزی است که درادبیات جنگ و دفاع مقدس وجود دارد اما این نوع از داستان ها ، فارغ از این ویژگی ها هستند و قهرمان داستان ، فردی مخالف جنگ است و یا به کارهایی اقرار می کند که چندان معمول نیست . احمد دهقان  نویسنده ای است که داستان های دفاع مقدسی او دارای چنین ویژگی هایی است .کتاب "عقرب روی پله های راه آهن اندیمشک"که حسین مرتضاییان آبکنار این کتاب را نوشته است ؛ از همین دست آثار بود .

نشر آثار دفاع مقدس

حالا هر چه که از جنگ فاصله می گیریم ،ضرورت این نوع خاص از ادبیات را در فرهنگ ادبی بیشتر احساس می کنیم.ضمن این که حوزه نشر با مشکلات بسیاری رو به روست و این مسئله قابل انکار نیست و به همین  دلیل این مشکل گریبانگیر ادبیات دفاع مقدس هم می شود.در سال های اخیر انتشار کتاب ، به ویژه کتاب های ادبی همچون شعر هم با کاهش چشمگیری رو به رو شده و به همین دلیل آثار دفاع مقدس هم با مشکل مواجه هستند و به نظر می آید این بخش به تقویت و حمایت بیشتری نیاز دارد.

در سال‌های اخیر  اوضاع نابسامان نشر کتاب و علی الخصوص نشر کتاب های پایداری سبب شده رهبر معظم انقلاب، به عنوان شخص اول نظام خود با نوشتن تقریظ بر برخی از کتاب‌های دفاع مقدس ، به معرفی آثار حوزه ادب پایداری  بپردازد و این حرکتی شایسته تقدیر است.البته حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی ،با توجه به اهدافی که تعریف شده ،بیشترین آثار منتشره را در حوزه دفاع مقدس و انقلاب دارد و به طور خاص ، انتشارات "سوره مهر" در این زمینه فعال است اما آثار منتشر شده ، آن قدر نیست که بتوان به آن استناد کرد.

آمار چه می گوید؟

کتاب  یکی از مهم‌ترین کالاهای فرهنگی در هر جامعه‌ای است. به‌طوری که یکی از معیارهای توسعه‌یافتگی کشورها، سرانه مطالعه و میزان کتاب‌های منتشرشده است. در کشور ما نیز روند انتشار کتاب به ویژه در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی رشد محسوسی داشته است.اما جایگاه آثار دفاع مقدس کجاست ؟
طبق آمار منتشرشده خانه کتاب ،تاشهریور سال 93فقط  8 هزار و 945 عنوان کتاب در حوزه دفاع مقدس منتشر شد. البته آمار دیگر هم وجود دارد مدیر "کتابخانه تخصصی جنگ" دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری بیشترین آثار منتشره در حوزه دفاع مقدس را مختص حیطه ادبیات  می داند و می گوید :در دوره اول یعنی  از سال 1359 تا سال 1367 ،به طور متوسط، حدود 100 عنوان کتاب در هر سال با موضوع جنگ تحمیلی منتشر شد. در دوره دوم یعنی از سال 68 تا سال 74 به طور میانگین حدود 150 عنوان در هر سال منتشر شده است و در دوره سوم که سال‌های 75 و 81 را دربر می گیرد، به طور متوسط، 350 عنوان کتاب در هر سال منتشر شد.

در دوره آخر نیز که از سال 82 تا سال 89 را شامل می‌شود، به طور متوسط حدود 600 عنوان کتاب در هر سال منتشر شده است.طبق آمار خانه کتاب نیز  11857 اثر از ابتدای جنگ تا پایان شهریور ماه امسال با موضوع دفاع مقدس منتشر شده که 6991 اثر چاپ اول و 4866 کتاب چاپ مجدد بوده اند.تعداد کتاب های منتشر شده با موضوع دفاع مقدس از ابتدا تاکنون ،4197 اثر چاپ اول و 3718اثر چاپ مجدد بوده اند و این نشان می دهد که 60درصد از کتاب های چاپ اول دفاع مقدس به ادبیات شامل داستان، شعر و خاطرات ، اختصاص داشته و 76درصد نیز شامل کتاب های چاپ مجدد دفاع مقدسی در حوزه ادبیات بوده است.البته طبق آمار ارائه شده توسط خانه کتاب ،آثار ادبی منتشر شده از سال 88تا91به ترتیب 7590، 7664 و 7665 عنوان و نیز 7897 عنوان بوده‌است.

این اعداد نشان می دهد  که هر سال متوسط شمارگان کتاب‌های حوزه ادبیات کاهش یافته و به تبع آن در حوزه ادبیات دفاع مقدس هم این آثار کاهش داشته اند.آمارو ارقام نشان می دهد که  آثار ادبی دفاع مقدس ، آنگونه که باید و شایسته است ، نتوانسته منتشر شود و در این زمینه باید نسبت به پرورش استعدادهای ادبی   به ویژه داستان ،توجه بیشتری داشت چرا که شعر ، از ذوق و قریحه سرچشمه می گیرد اما کسی که استعداد داستان نویسی و خاطره نگاری دارد ، می تواند با آموزش و تعلیم ، پرورش یافته تا نسبت به خلق آثاری مرتبط با جنگ و دفاع مقدس اقدام کند.

منبع: خراسان

انتهای پیام/

بازگشت به سایر رسانه‍‌‎ها