پرونده ویژه| عربستان سعودی و سقوط در اَبربحران؛ از نفت تا کرونا

گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم - عماد اصلانی مناره بازاری[1]

زمانی که محمد بن سلمان از برنامه‌های چشم انداز 2030 برای اقتصاد عربستان رو نمایی کرد، گمان نمی‌کرد روزی بحران‌های اقتصادی عربستان تمام آن رویاها را با چالش رو به رو کند. هرچند آنروز نیز کمترکسی از کارشناسان می‌توانست پیش بینی کند که اقتصاد نفتی عربستان با بحران‌های عدیده‌ای رو به رو شود که تحقق برنامه‌های اقتصادی بن سلمان را تا حد آرزوهای دست نیافتنی تنزل دهد.

جنگ یمن، قیمت پایین نفت، کاهش تقاضا، کسری بودجه، هزینه‌های سنگین نظامی و کشمکش‌های سیاسی در خاندان آل سعود در کنار بحران‌های اجتماعی و فشارهای اقتصادی ناشی از بلندپروازی‌های چشم انداز 2030 دریایی از بحران را برای اقتصاد رانتی این کشور به وجود آورده بود که بیماری همه گیر کرونا باعث شد تا شکاف‌های عمیق اقتصادی که تا پیش از این با ارائه یارانه‌های گسترده، واردات بی رویه و ثابت نگه داشتن دستوری قیمت‌ها سعی در پوشاندن آن داشتند نمایان شود. این موضوع باعث شد تا اقتصاد بیمار عربستان با ابر بحران رو به رو شود. این گزارش سعی دارد تا با نگاه به بحران‌های پیش روی اقتصاد این کشور، تصویری از حال و آنچه عربستان در پیش روی دارد، نشان دهد.

1. کاهش درآمدهای ارزی

50 میلیارد دلار کسری بودجه، انتظاری است که پیش از همه گیری ویروس کرونا وزیر دارایی عربستان سعودی برای بودجه سال 2020 از آن سخن گفته بود[2]. با توجه به اظهارات محمد جدعان، دولت این کشور برای توازن بودجه سال 2020 به قیمت نفت 71 دلار در هر بشکه نیاز دارد. این درحالی است که بانک جهانی اعتقاد دارد اقتصاد بحران زده عربستان به نفت بالای 80 دلار در هر بشکه نیازمند است تا بتواند آثار بحران‌های گریبانگیر اقتصاد را کاهش دهد[3]. رشد اقتصاد عربستان در سال 2019 با کاهش قیمت نفت که ناشی از جنگ نفتی عربستان و اشباع بازار با تولید بی رویه نفت توسط ریاض بود به سمت صفر میل پیدا کرد. این موضوع باعث کاهش درآمد ارزی و افزایش نرخ تورم در این کشور شد. این مسائل اعمال سیاست‌های انقباضی مالی را به تنها راه چاره برای دولت عربستان بدل کرد.

طبق آمار بانک جهانی، اقتصاد عربستان سعودی در سه ماهه نخست سال 2020، شدیدترین سیاست‌های انقباضی مالی را در یک دهه گذشته تجربه کرده است این موضوع باعث توقف بسیاری از طرح‌های جاه طلبانهٔ محمد بن سلمان شده است. عربستان در بخش نفت به دلیل افت قیمت جهانی در چهار ماهه نخست سال به دلیل کاهش تقاضای جهانی ناشی از همه گیر شدن ویروس کرونا 4.6 درصد، میزان پالایش نفت 24.2 درصد، تولید نفت خام و گاز طبیعی 2.9 درصد کاهش یافته است. این موضوع باعث شده است که نرخ رشد اقتصادی عربستان به استثنای بخش نفتی در این کشور 2.6 درصد سقوط کند و از فعالیت مربوط به املاک و مستغلات نیز1.4 درصد کاسته شود[4].

اکنون دولت عربستان با کاهش شدید درآمدهای ارزی و همه گیری ویروس کرونا رو به رو شده است که این موضوع باعث شده تا اقتصاد این کشور سال سختی را تجربه کند. اکنون طرح‌های اقتصادی چشم انداز 2030 بن سلمان که بر پایه اقتصاد چند محصولی و گردشگری استوار بود با دشواری‌های اقتصادی جانکاهی مواجه است، طوری که «صندوق سرمایه‌گذاری‌های عمومی عربستان» در دستیابی به این اهداف دچار تشکیک شده است. طبق پیش بینی‌ها حجم دارایی‌های سال جاری میلادی این صندوق که قرار بود 600 تا 700 میلیارد دلار باشد و در سال 2030 به بیش از دو تریلیون دلار برسد، اما بسیاری از طرح‌های شکست خورده رو به رو شده است و دارایی‌های کنونی این صندوق تنها 300 تا 400 میلیارد دلار است.

 روزنامه الأخبار لبنان نیز در یادداشتی درباره آثار سه سال ولیعهدی محمد بن سلمان در عربستان نوشته: «افراد زیادی در سال 2020 که یک سال محوری در روند چشم انداز 2030 بن سلمان به شمار می‌رود، می‌گویند که این چشم انداز حکم مرده را دارد. اکنون با غافلگیری شیوع کرونا و جنگ احمقانه قیمت نفت، حقیقت خیالی بودن طرح‌های بن سلمان آشکار شده است[5]». در دوران حکومت ملک سلمان می‌توان سال 2020 را سال ضربه‌های سنگین اقتصادی عربستان نامید. در حقیقت سال 2020 به عنوان بدترین سال مالی دوران پادشاهی سلمان بن عبدالعزیز مطرح شده و همین مسئله می‌تواند چالش‌های زیادی را برای تداوم دوران پادشاهی وی ایجاد کند.

نمودار 1. نرخ رشد سالانه تولید ناخالص داخلی عربستان

نمودار 2. تراز تجاری صادرات نفت عربستان

نمودار 3. میزان صادرات نفت عربستان

2. هزینه‌های جنگی بی فایده

وحشت عربستان از افزایش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در یمن باعث شد تا این کشور به بهانه حمایت از رئیس جمهور مستعفی این کشور در بهار 2015 جنگ خونینی را آغاز کند، جنگی که قرار بود با پیروزی عربستان و تنها در عرض چند ماه به پایان برسد اکنون پس از گذشت 5 سال تبدیل به بزرگترین عامل در کسری بودجه و چالش‌های اقتصادی ریاض شده است.

هزینه‌های جنگ از سویی و عملیات‌های انصارالله یمن معروف به «موازنه بازدارندگی» با حمله به آرامکو و مراکز حساس عربستان از سوی دیگر علاوه بر اینکه نوعی «هراس راهبردی» بر این کشور حاکم کرده است، توانست عرضه نفت عربستان را با چالش رو به رو کند و علاوه بر هزینه‌های جنگ در درآمدهای ارزی این کشور نیز اختلال ایجاد کند. در واقع عربستان در بیش از 63 ماهی که از شروع جنگ یمن می‌گذرد متحمل خسارت‌های مادی زیادی شده است که به دلیل عدم شفافیت در جامعه و ساختار حکومت این کشور امکان برآورد دقیق هزینه‌های مالی جنگ یمن وجود ندارد.

محمد علی الحوثی رئیس شورای عالی انقلاب یمن اعلام کرده که عربستان سالانه 60 میلیارد دلار در نبرد با یمنی‌ها هزینه می‌کند.[6] پیش از این نیز بروس ریدل کارشناس روابط بین‌الملل اندیشکده بروکیگنز اعلام کرده بود که عربستان روزانه 200 میلیون دلار برای استخدام مزدوران و تهیه سلاح در جنگ یمن هزینه می‌کند[7]. براین اساس عربستان تاکنون 378 میلیارد دلار در جنگ یمن هزینه کرده است.

جنگ خونین یمن هزینه‌های نظامی عربستان را نیز به طور چشمگیری افزایش داده است. بودجه نظامی تخصیص یافته عربستان از سال 2016 تا 2020 بیش از 273 میلیارد دلار است که 20.9 درصد از کل هزینه‌های دولت را شامل می‌شود[8]. طبق گزارش پایگاه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI) عربستان سعودی بیش از 8.8 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را صرف خرید های نظامی کرده است و از این منظر در جهان رتبه اول را به خود اختصاص داده است. طبق همین گزارش عربستان در سال 2019 از لحاظ بودجه رتبه پنجم را به خود اختصاص داده است[9]. این در حالی است که اقتصاد این کشور با بحران‌ها و کسری بودجه 50 میلیارد دلاری مواجه است.

نمودار 4. سهم بودجه نظامی کشورها در سال 2019

3. ریاضت اقتصادی زیر سایه کرونا

افزایش هزینه‌های نظامی در کنار کاهش درآمدهای ارزی، کاهش تقاضای جهانی نفت، چالش اقتصادی جهانی ناشی از شیوع ویروس کرونا، در کنار جنگ نفتی مسکو-ریاض و قطع شدن درآمدهای حاصل از سفر حجاج باعث شده است تا عربستان برای جبران کسری بودجه خود به سیاست ریاضت اقتصادی روی بیاورد. این در حالی است که اگر قیمت نفت حدود 30 دلار در هر بشکه بماند، کسری بودجه عربستان در سال 2020 به 22.1 درصد می‌رسد که حدود 170 میلیارد دلار می‌شود. این مسئله برای کشوری که بیش از 77 درصد بودجه‌اش وابسته به نفت است به معنای وقوع ابر بحران است.

کارشناسان اقتصادی، بحران اقتصادی عربستان را از 1930 تاکنون بی سابقه توصیف کرده‌اند[10]، محمد جدعان، وزیر دارایی عربستان با اذعان به این موضوع بحران پیش روی این کشور را اینگونه توصیف می‌کند: «ما با بحرانی روبرو هستیم که در جهان در تاریخ معاصر بی‌سابقه بوده است؛ بحرانی که مشخصه آن ناروشن بودن همه چیز است.[11]» با توجه به آمارهای ارائه شده از سوی وزیر دارایی عربستان این کشور با کسری بودجه‌ای معادل 9 میلیارد دلار برای سه‌ماه نخست 2020 روبه‌رو بوده است. با توجه به این آمار دولت عربستان در نخستین گام خود حدود 27 میلیارد دلار از ذخایر ارزی خود برداشت کرده است و طبق پیش‌بینی‌ها در صورت ادامه یافتن این بحران میزان ذخایر ارزی این کشور در پایان سال 2021 به 375 میلیارد دلار کاهش می‌یابد. این در حالی است که میزان ذخایر ارزی عربستان در پایان سال 2019 بالغ بر 488 میلیارد دلار بوده است. بحران‌های اقتصادی ناشی از کرونا و تعطیلی‌های نامحدود و کسری بودجه بی سابقه در عربستان، این کشور را در ورطه‌ای قرارداده است که مجبور است از سرمایه‌گذاری در پاره‌ای از پروژه‌ها صرف‌نظر کند.

عربستان با افزایش مالیات بر ارزش افزوده از ابتدای ماه ژوئیه، از 5 درصد به 15 درصد، کاهش یارانه‌ها و قطع کمک هزینه زندگی، تلاش دارد 13 میلیارد دلار از هزینه‌های خود بکاهد[12]. شیوع ویروس کرونا و تأثیر این بیماری بر اقتصاد بیمار عربستان، کاهش قیمت جهانی نفت و افت شدید درآمدهای ارزی ناشی از آن، این کشور را مجبور کرد تا درماه ژوئن بنزین را گران کند. شبکه تلویزیونی رسمی سعودی گزارش داد، براساس نرخ جدید در ماه ژوئن هر لیتر بنزین 91، از 67 هلاله به 90 و بنزین 95 نیز از لیتری 82 هلاله به یک ریال و 8 هلاله فروخته خواهد شد. (هر ریال عربستان به 100 هلاله تقسیم می‌شود)[13]. همچنین از ابتدای ژوئن نیز عوارض گمرکی بر کالای وارداتی را بین 0.5 تا 15 درصد افزایش داده است در پیش گرفتن سیاست‌های انقباضی اقتصادی باعث شده است تا هزینه‌های زندگی در شرایط بغرنج بحران همه گیری کرونا افزایش پیدا کند. این مسئله باعث می‌شود تا طبقات میانی و پایین در جامعه عربستان در شرایطی که درآمدها به دلیل شیوع ویروس کرونا به شدت کاهش پیدا کرده است فشار بیشتری را متحمل شوند.

جمع بندی

بحران‌های اقتصادی عربستان که با جنگ یمن آغاز شده بود در جنگ نفتی مسکو-ریاض تداوم پیدا کرد و با کاهش درآمد ارزی ناشی از افزایش عرضه و کاهش تقاضا در کنار مبارزه با شیوع بیماری کرونا در این کشور چالش‌های پیش روی حاکمیت عربستان را پیش از پیش نمایان کرد. عربستان برای آنکه بتواند بر این چالش‌ها فائق آید باید سیاست‌های خود در منطقه را تغییر دهد. آنچه اکنون به عنوان کسری بودجه و چالش‌های اقتصادی عربستان مورد بررسی قرار گرفت بیش از آنکه ناشی از شرایط خارجی باشد، ناشی از سیاست‌های نادرستی است که سردمداران این کشور در قبال شرایط منطقه اتخاذ کرده‌اند. جنگ یمن و کاهش قیمت نفت که مهمترین چالش‌های اقتصادی این کشور به شمار می‌رود ناشی از هراس راهبردی و سیاست‌های خصمانهٔ این کشور به شمار می‌رود. اکنون عربستان برای کاهش هزینه‌های خود بیش از آنکه به فشار بر مردم خود نیازمند باشد به پایان دادن به تجاوز خونین این کشور به یمن احتیاج دارد. به نظر می‌رسد ابر بحران پیش روی اقتصاد بیمار و نفتی عربستان دیر یا زود سیاستمداران این کشور را به بازتعریف سیاست‌های داخلی و خارجی این کشور مجبور می‌کند.