موضع آیت‌الله مشکینی در مسئله قائم‌مقامی رهبری/ آیا مرحوم مشکینی «شهید جاوید» را تأیید کرد؟
خبرگزاری تسنیم: مرحوم مشکینی آنقدر مورد قبول عام بود که در طی چند دوره مجلس خبرگان برای ریاست خبرگان کسی نامزد نشد. رهبر معظم انقلاب مطلبی با این مضمون فرموده بودند که ریاست خبرگان برای آیت‌الله مشکینی مهم نبود، بلکه ایشان برای مجلس خبرگان مهم بود.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، مراسم رونمایی از کتاب «زندگی و مبارزات آیت الله مشکینی» از آثار جدید مرکز اسناد انقلاب اسلامی، با حضور علی درازی (مؤلف) و برخی از مسئولین مؤسسه مرکز اسناد، از جمله محمدمهدی رحیمی، معاون فرهنگی این مؤسسه در خبرگزاری تسنیم برگزار شد. این اثر نفیس هم‌اکنون در غرفه مؤسسه مرکز اسناد انقلاب اسلامی در بیست و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به علاقه‌مندان عرضه می‌شود.
پس از رونمایی این اثر ارزشمند، نشستی پیرامون وجوه مختلف این اثر از ساختار ظاهری تا مسائل محتوایی آن با حضور درازی و رحیمی برگزار شد. بخش نخست این نشست به توضیحات علی درازی، پژوهشگر و گردآورنده این کتاب اختصاص داشت:
*تسنیم: کتاب «زندگی و مبارزات آیت الله مشکینی» چگونه کلید خورد؟ و چرا از میان علمای معظم مبارز ایشان را انتخاب کردید؟
تقریبا یک سال بعد ار وفات آیت‌الله مشکینی از طرف مرکز اسناد انقلاب اسلامی در مورد تاریخ شفاهی زندگانی ایشان پیشنهادی به ما شد. ما قبلا هم سابقه کار با مرکز اسناد داشتیم و کارهایی با مرکز اسناد انجام داده بودیم. طبق آن روال، کار را شروع کردیم. چون این کار مربوط به بعد از وفات ایشان بود، به صورت تاریخ شفاهی انجام می‌شد؛ یعنی خاطرات حضرت آیت‌الله مشکینی نبود بلکه تاریخ شفاهی بود که ما در مورد زندگانی ایشان کار می‌کردیم.
قبل از ما تقریبا دو سوم کار انجام شده بود. یکی بحث اسناد آیت الله مشکینی بود که توسط مرکز بررسی اسناد تاریخی چاپ شد. اسناد حضرت آیت الله مشکینی در مراکز اسناد نگهداری می‌شد. یک کاری هم خود مجموعه دفتر آیت‌الله مشکینی (و بیشتر دارالحدیث) به صورت ویژه‌نامه انجام داده بودند. ولی سنخیت کار ما فرق داشت. بحث ما هم بحث تاریخ شفاهی بود، هم بحث اسناد و هم بحث خاطرات. یک تعداد شخصیت هایی که ما باید با آن ها مصاحبه می کردیم، شاگردان ایشان و کسانی بودند که با آیت‌الله مشکینی حشر و نشر داشتند. با این حال در این کار ما طبق رویه ای که درباره علمای اسلام وجود دارد عمل کردیم.
هر کدام از علما در یک خصوصیتی برتر هستند و در یک رشته‌ای ویژگی خاص دارند: فلسفه، اصول، کلام و... . یکی از ویژگی‌های خاص آیت‌الله مشکینی بحث اخلاق بود. با این که به سایر مسایل مثل اندیشه های آیت‌الله مشکینی و دوره زندگی ایشان از تولد تا وفات هم پرداخته شد، اما ویژگی کار ما در مورد این مسئله این بود که این قسمت هم چنان که آیت‌الله مشکینی در تاریخ حوزه علمیه هم به عنوان یک معلم اخلاق معروف است، ما سعی کردیم این کار با این ویژگی خاص نمایان‌تر شود.
*تسنیم: از کجا شروع کردید؟ عمده‌ترین منابع شما در جمع‌آوری «زندگی و مبارزات آیت الله مشکینی» چه بود؟ آیا ایشان زندگی‌نامه یا خاطرات خودنوشتی از خود به جای نهاده‌اند؟
یک بخشی از کار اطلاعاتی بود که از دفتر ایشان و از سایر کسانی که با ایشان بودند داشتیم. مجلس خبرگان رهبری، بعضی از جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، اطلاعاتی را به صورت منابع مکتوب از آنها داشتیم ولی به صورت مصاحبه با افراد مختلفی که با آیت الله مشکینی ارتباط داشتند، انجام شد. یک بخشی از کار هم که مربوط به مصاحبه با بیشتر مراجع عظام تقلید می‌شد این قسمت را آیت‌الله ری شهری کمک کردند که دفتر این اطلاعات را گرفته و در اختیار ما قرار داد. آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله موسوی اردبیلی و خیلی از آقایان که در مورد آیت‌الله مشکینی بعد از وفات ایشان صحبت کردند. یعنی تلفیقی از کار مصاحبه و اطلاعاتی که خود دفتر در اختیار ما گذاشت.
دوره زندگی ایشان را ما تقریبا از همان تولد در نظر گرفتیم. البته یک ویژگی خاصی که به کار آیت الله مشکینی در مورد تاریخ شفاهی نسبت به سایر کار ها انجام دادیم این بود که یک پیشینه تاریخی هم در ابتدای کتاب در مورد شهرستان مشکین‌شهر آوردیم. چون قم به عنوان مرکزیت جهان تشیع و اسلام لقب گرفته، و علمای ما که از شهرهای خودشان در همان دوران طفولیت خارج می‌شوند. محل تولد آن ها آن چنان شناخته شده نیست و به همین جهت تقریبا 15 صفحه‌ای را به پیشینه تاریخی مشکین‌شهر اختصاص داده‌ایم.
زادگاه آیت‌الله مشکینی روستای خیلی کوچک اما مطرحی است و با این حال روحانیون بسیاری درطول تاریخ داشته است. ما به بررسی اجداد و نیاکان ایشان در آن آن روستایی که روستای مطرحی است. شاید به برکت خاندان آیت الله مشکینی تا الان ما چیزی حدود 100 تا 150 روحانی از آنجا داشته ایم که این مسئله بسیار بی‌سابقه‌ای است. از بزرگانی که در آن روستا بودند، افراد مسن‌تر و محققانی که در آن منطقه بودند، ما توانستیم مطالبی در مورد آیت الله مشکینی جمع‌آوری کنیم.
با این که خود آیت‌الله مشکینی کتابی کشکول‌مانند داشتند که مطالبی در آن کتاب بود، ولی به صورت منظم درباره زندگی خودشان هیچ وقت صحبت نکرده‌اند. یکی از ویژگی‌های اخلاقی آیت الله مشکینی این بود که ایشان اصلا درباره خودشان صحبت نمی‌کردند و حتی تا زمان وفات خودشان بحث مرجعیت را قبول نکردند. به همین دلیل این قسمت از کار کمی برای ما مشکل می شد و خیلی سخت بود که ما بتوانیم این مطالب را به صورت منظم جمع‌آوری کنیم. این قسمت از کار بسیار زمان‌بر بود که ما مرحله پژوهش و تحقیق را انجام دهیم و خدا را شکر توانستیم این کار را به درستی انجام دهیم.
بخشی از کار مربوط به شخصیت‌هایی که بایستی با آن ها مصاحبه می‌شد؛ خیلی از شاگردان آیت‌الله مشکینی الان، نمایندگان ولی فقیه و امامان جمعه و شخصیت‌های کشوری هستند. بعضی از آن ها حتی در حد مرجعیت هستند. هماهنگی ها بایستی از طریق مرکز اسناد انجام می‌شد که بسیار زمان‌بر بود، اما شکر خدا انجام شد. تا آن جا که توانستیم، مصاحبه ها را بخش به بخش آوردیم؛ یعنی آن بخشی که مربوط به دوران زندگی، تولد، خانواده و نیاکان ایشان می‌شد در خود شهرستان مشکین شهر و اردبیل انجام دادیم. دوره اول تحصیل ایشان در حوزه علمیه اردبیل انجام شده است. هم دوره ای‌های ایشان را پیدا کردیم که بتوانیم اطلاعات اولیه را جمع کنیم.
آن قسمتی که ایشان هجرت می کند و ساکن قم می‌شود از آن دوران به بعد باید هم دوره‌های ایشان را پیدا می‌کردیم. بودند افرادی که می‌توانستند اطلاعاتی بدهند، به خصوص از همشهریان ایشان، از جمله آیت‌الله موسوی اردبیلی. آقایانی که با ایشان بودند توانستند اطلاعاتی را به ما بدهند که ما بتوانیم بخشی از نقیصه کار را برطرف کنیم. قسمتی از بحث شامل مبارزات سیاسی می‌شد.
یک قسمتی از کار ما را خوشبختانه مرکز بررسی اسناد تاریخی حل کرده بود؛ یعنی قبل از کار به ما آن کتابی که تحت عنوان «معلم اخلاق» در مورد آیت‌الله مشکینی به روایت اسناد ساواک چاپ شده بود و خوشبختانه این نقیصه را حل کرده بود که بعدا البته همکاری خیلی ویژه‌ای هم داشتند. یک قسمت چاپ شده بود و قسمتی هنوز دست خودشان بود. همه اسناد را در اختیار ما گذاشتند که ما توانستیم سیر مبارزاتی ایشان را که تقریبا از قیام 15 خرداد شروع می‌شد در اختیار داشته باشیم.
بخشی هم به دوره مبارزات وتبعید ایشان مربوط می‌شد و افرادی که در دوران تبعید با ایشان بودند در ماهان کرمان، کاشمر و گلپایگان. افردای بودند که به ما خیلی در این زمینه کمک کردند یا اطلاعاتی که با واسطه به دست ما رسید. در گلپایگان میزبان ایشان پدر آقای حجت‌الاسلام گلپایگانی بوده‌اند (رئیس دفتر مقام معظم رهبری) که اطلاعات خیلی خوبی در اختیار ما گذاشتند. از کرمان و کاشمر توانستیم اطلاعاتی را با واسطه به دست آوریم تا برسد به دوره مربوط به پیروزی انقلاب و مسئولیت‌هایی که بعد از انقلاب داشتند.
در این دوره الحمدلله مشکل خاصی نداشتیم، چون دوره ای بود که درباره آن چه در مرکز اسناد و چه سایر مراکز، اطلاعات خوبی درباره آن دوره و نهادهایی که ایشان در آنها فعالیت داشتند، موجود بود. مثلاً ایشان از دوره اول مجلس خبرگان رهبری در آن حضور داشتند و ما توانستیم این اطلاعات را داشته باشیم.
*تسنیم: پس در این اثر هیچ منبع مضبوط خاطرات (متن یا صوت) از خود ایشان درباره خودشان نداشته‌اید.
بعضی از این ها به صورت مصاحبه‌هایی بود که در مجلس خبرگان رهبری به صورت صحبت‌ها ضبط شده بود، صحبت‌هایی که ایشان در حین بیان مطالب داشتند. ما به این ها از طریق دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری دسترسی پیدا کردیم. بعضی از مسائلی که مربوط به خود ایشان بود بسیار کم بود. همان طور که در اول مطالب گفتم ایشان امتناع داشتند که درباره خودشان صحبت کنند.
خاطره‌ای را لازم می‌بینم از داماد ایشان نقل کنم: صدا و سیمای استان قم خودشان برای ما تعریف می‌کردند، معمولا مرسوم است که در مورد علما به خصوص علمای تراز اول خواسته می‌شود که دو رکعت نماز بخوانند تا صدا و سیما ضبط کنند. در مورد آیت‌الله مشکینی یک سال هر کاری کرده بودند نتوانسته بودند ایشان را مجاب کنند که دو رکعت نماز اینگونه بخوانند. ایشان گفته بودند ترس من از این است که وقتی این نماز را می‌خوانم و احساس می‌کنم که دوربین به خاطر من جایی قرار داده شده و من به خاطر آن دارم نماز می‌خوانم مشکلی در نماز من ایجاد شود.
البته خانواده ایشان اطلاعات خوبی داشتند، حاج‌آقای ری شهری و ... یعنی با خانواده در بعضی از دوران‌های سخت صحبت کرده بودند. حتی بعضی از شاگردان ایشان، خاطراتی را که ایشان بعضا در کلاس درس، منبر و جلسات از خانواد و سختی‌های زندگی خودشان گفته بودند، تعریف می‌کردند و ما این گونه توانستیم این اطلاعات را جمع‌آوری کنیم. وگرنه ایشان هیچ وقت راضی نشده بودند خاطرات ایشان چه به صورت صوتی و چه به صورت تصویری ضبط شود.
جدیدا من آماری را درباره مرکز اسناد تاریخی دانشگاه هاروارد می‌خواندم. جالب بود که در مورد خود انقلاب اسلامی ایران در دانشگاه هاروارد تقریبا 60 هزار ساعت ضبط خاطرات داشتند. یعنی با تمام درباریان و افرادی که به نوعی با دوران شاه در ارتباط بودند و حتی آنهایی که بعد از انقلاب از ایران رفتند، مصاحبه گرفته بودند. این آمار نشان می‌دهد که تاریخ شفاهی چقدر اهمیت دارد. یا الان در مورد گروه‌های چپ در دانشگاه هلند آمار شاید به اندازه دانشگاه هاروارد نباشد اما آمار بسیار زیادی وجود دارد.
کار تاریخ شفاهی بسیار حائز اهمیت و ارزشمند است. چند تن از آقایانی که ضبط خاطرات در مورد آیت الله مشکینی با آن ها داشتیم خودشان بعد از ضبط خاطرات از دنیا رفتند و این نکته حاکی از اهمیت زمان در تاریخ شفاهی است.
در مورد آیت الله مشکینی مشکلی که بود این بود که مراکز اسناد نمی‌توانستند قبل از وفات کارشان را انجام دهند. معلمان اخلاق از جمله ایشان این ویژگی خاص را دارند که در مورد خودشان صحبت نمی‌کنند. مرکز اسناد از چندین سال قبل از وفات ایشان این برنامه را داشتند که این کار جمع آوری را در زمان حیات ایشان انجام دهند. بعضی از دوستان می شنیدم که به ما می‌گفتند چرا این کار را در زمان حیات ایشان انجام ندادید، می توانستید خاطرات بسیار خوبی را جمع‌آوری کنید. این مربوط به خود آیت الله مشکینی بود که اجازه این کار را به ما نمی‌دادند. اگر نقدی بر این مبنا وارد است که این کار می‌توانست در زمان حیات ایشان بهتر انجام شود، بله این یک واقعیت است ولی از حضرت آیت الله مشکینی انتظار نمی‌رفت که این اجازه را بدهند.
*تسنیم:از دوران نوجوانی و جوانی طلبگی ایشان چه مطالبی گردآوری کردید؛ و آیا از اساتید بزرگ ایشان یعنی کسانی مانند حضرات آیات حجت، بروجردی، محقق داماد و... مطالبی درباره ایشان توانستید جمع‌اوری کنید و اگر پاسخ مثبت است این کار چگونه انجام شد؟
عمده دوره تحصیل آیت‌الله مشکینی در حوزه علمیه قم بوده است. البته ایشان مقطع خیلی کوتاهی راهی نجف می شوند اما به خاطر آب و هوای خاص آن منطقه و مزاج خاص خودشان نتوانستند در نجف ماندگار شوند. ایشان در مباحث مختلف علوم حوزوی جامعیت را داشتند و در بعضی عرصه‌ها برجسته بودند، از جمله اینکه درس اخلاق ایشان نزدیک 30 سال تعطیل نشد.
حتی معروف است که وقتی در حوزه علمیه در حیاط فیضیه منبر می‌رفتند گاهی طلبه‌ها به خاطر کلاس‌های اخلاق ایشان کلاس‌های درس خودشان را تعطیل می‌کردند. در آسیب‌شناسی وضعیت حوزه علمیه امروز یکی از مواردی که می توان بدان اشاره کرد آن است آن چنان که در مورد تخصص ها توجه می‌شود، به اخلاق نسبت به سابق بسیار کمتر توجه می شود، در حالی که از نظریات آیت الله مشکینی این برداشت می‌شود که اولین رسالت یک طلبه و اولین رسالت حوزه علمیه بحث اخلاق است.
در زمینه اصول، کلام و ... علمای خیلی بزرگی را تاکنون داشته ایم، ولی اخلاق نمی توانسته همپای سایر علوم جلو برود و معمولا دچار مشکل بودیم. آیت الله مشکینی سایر علوم را هم جلو بردند، از جمله تفسیر قرآن ایشان، کارهایی که در مورد ادعیه انجام دادند و مباحث فکری از جمله حاشیه ایشان بر مکاسب هنوز هم مورد استفاده طلاب و اساتید قرار می گیرد، اما در اخلاق بعد از خودشان کمتر کسی پیدا می شود.
حتی وقتی که مطالب سخنرانی‌های ایشان را در حدود 25 دوره ریاست مجلس خبرگان رهبری بررسی می کردم دیدم که روح این جلسات بیشتر جنبه اخلاقی دارد. یک ویژگی ای که ما با کمک مرکز اسناد توانستیم آن را چاپ کنیم این بود که 23 سال صحبت‌های آیت الله مشکینی در شروع جلسه‌های رسمی مجلس خبرگان رهبری مربوط به بحث ولایت فقیه بوده و ایشان در این جلساتی که 89 فقیه واجد شرایط نشسته‌اند و اکثر آنها هم صاحب نظر و صاحب اندیشه بودند، در طول این مدت به ندرت مطلب تکراری در مورد ولایت فقیه داشتند. یعنی از مبانی فکری و قرآنی و حدیث و روایت، بحث ولایت فقیه را مورد بررسی قرار می‌دادند.
شاید می توان گفت که بخشی از این کتاب در مورد این بود که نظریه فکری آیت الله مشکینی در مورد بحث ولایت فقیه را تبیین کند که ما با وجود برخی مشکلاتی که پیش آمد، با استحکامی که در مرکز اسناد روی این مسئله انجام شد، توانستیم اکثر این مطالب را منتشر کنیم تا بعدا هم می‌تواند به عنوان مرجعی در مورد بحث اندیشه ولایت فقیه مورد استفاده قرار بگیرد.
*تسنیم: حضرتعالی به دورانی که ایشان در مجلس خبرگان بودند اشاره کردید، شما مرور خیلی کوتاه به این مباحث مجلس خبرگان داشتید. در مجلس خبرگان گاهی مباحث روز مطرح شده و آیت الله مشکینی به عنوان رئیس مجلس خبرگان نظراتی داده‌اند. آیا شما به اینها دسترسی داشته‌اید؟
از ویژگی‌های خاص مجلس خبرگان رهبری این است که اکثر جلسات آن به صورت محرمانه انجام می‌شود. به جز شروع اجلاس که با سخنرانی آقایان هست. به همین دلیل خود هیئت رئیسه مجلس خبرگان تا این اجازه را صادر نکنند که این قسمت ضرورت دارد چاپ شود یا خیر، ما نمی‌توانیم آنها را چاپ کنیم. مثلا سال 68 یکی از مهم‌ترین بخش‌های تاریخ انقلاب اسلامی بعد از وفات امام خمینی رقم می‌خورد که مجلس خبرگان وارد شور می‌شود و مقام معظم رهبری را به عنوان ولایت فقیه جامعه اسلامی انتخاب می‌کند و هنوز این اجازه از طرف مجلس خبرگان نیست که ما این مطالب را چاپ کنیم. بنابراین بسیاری از مباحثی که در دوره‌های مختلف در مجلس خبرگان مورد بررسی گرفته است به خاطر محدودیت قانونی انتشار نیافته است.
*تسنیم: از آرشیو صدا و سیما هم استفاده کردید؟
چند سالی است که آثاری را در مورد شخصیت‌ها انجام می دهم و همیشه در قدم نخست مطالبی را از صدا و سیما می‌گیرم. در مورد آیت الله مشکینی آن چیزی که در صدا و سیما وجود دارد و توانستیم دسترسی به آن پیدا کنیم، اکثراً جلسات اخلاق ایشان است یا جلساتی که بنا به مناسبت‌های مختلف در جایگاه مسئولیت‌هایی که از طرف نظام داشتند صحبت می‌کردند. فایل‌های صوتی جلسات اخلاق ایشان نیز پیاده شده و دارالحدیث بخشی از این جلسات اخلاق را به صورت یک مجموعه چاپ کرده که آن هم در اختیار ما هم قرار داشت.
ایشان صحبت‌هایی هم در اجلاس خبرگان رهبری و یا در دیدار شخصیت‌های نظام با مقام معظم رهبری و یا برخی مواضع دیگر مانند جلسات دانشجویان و طلبه‌ها داشته‌اند و ما سعی کردیم به آن دسترسی پیدا کنیم. اما آن سخنان در حدی نبودند که بتواند ما را در آن کتاب کمک کند و بیشتر نکاتی را می‌خواستیم که علت حضور طلبه‌ها در جلسات اخلاق ایشان و یا ویژگی درس اخلاق ایشان را جویا شویم و اینها را بیشتر افرادی که در جلسات ایشان حضور داشتند توضیح می‌دادند.
*تسنیم: آیا در این اثر به برخی از مسائلی که تا حدی چالشی است، مانند تحلیل ایشان از «شهید جاوید» صالحی نجف‌آبادی و مسائل از این دست پرداخته‌اید؟
آیت‌الله مشکینی در تایید کتاب «شهید جاوید» تحلیلی را نوشته بودند و ما در این کتاب آورده‌ایم که ایشان با آقای منتظری تحلیلی را در مورد شهید جاوید می‌نویسند و حضرت امام(ره) تعبیر جالبی را درباره تحلیل آنان فرموده‌اند. در آن دوره گروهی به بهانه این امر سر و صدا کردند و حتی ما اسناد آن را در کتاب آورده‌ایم. ایشان بعدها گفته بودند که من از محتوای آن کتاب دقیقاً اطلاع نداشتم، اما به نویسنده کتاب اعتماد داشتم و به همین خاطر مطلب آن را ذکر کردم.
در بررسی این موضوع، علاوه بر اصل مطلب اسناد ساواک را هم گردآوری کرده‌ایم. در این اسناد این طور ذکر شده است که از این کتاب زیاد چاپ و توزیع شود تا اختلاف با بیت آیت‌الله گلپایگانی ایجاد شود. تمامی نکات مربوط به این موضوع در این کتاب ذکر شده است.
*تسنیم: در تحقیق از دوران مبارزات ایشان و به خصوص تبعیدهایی که ایشان به شهرهای کاشمر و کرمان و گلپایگان داشتند، آیا تحقیقات میدانی هم داشتید و به این شهرها رفتید؟
نه، ما به شهرهای کاشمر و کرمان نرفتیم. ایشان وقتی در دوران تبعید کرمان بودند اتفاق‌هایی می افتد و ساواک مجبور می‌شود ایشان را به گلپایگان بفرستد. در تبعید به گلپایگان با آیت‌الله محمد گلپایگانی خاطراتی را داشتند که آن را هم ایشان در اختیار ما گذاشتند. در مورد کرمان با علما و شاگردانی که در ارتباط بودند، دسترسی پیدا کردهذو اطلاعات را نقل کردیم. همین رویه را در مورد کاشمر هم پیش گرفتیم.
*تسنیم: در خاطرات آقای مهدوی کنی به بخشی از مخالفت‌ها در قبال شهید بهشتی در اوایل انقلاب اشاره شده است، مواضع ایشان در قبال شهید بهشتی و در کل حوادث سیاسی آن دوران چگونه بود؟
مرحوم مشکینی در دو مورد موضع آشکار داشتند؛ نخست غائله خلع مسلمان بود و دیگری بحث قائم مقامی. اما در رویه زندگی آیت الله مشکینی طوری بود که وارد مسائل سیاسی نمی‌شدند. شخصیت ا یشان جامعیتی داشت که همه احزاب و گروه‌ها ایشان را قبول داشتند، تا بدانجا که آقای هاشمی رفسنجانی می‌گوید در مورد آقای مشکینی در مجلس خبرگان رأی گیری نمی‌شد و ایشان آنقدر مورد قبول عام بود که کاندیدایی را برای ریاست مجلس خبرگان نداشتیم.
*تسنیم: آیا از رهبر معظم انقلاب یا دفتر حفظ و نشر آثار ایشان نیز در این باره کمک گرفتید؟
بخش اعظم اطلاعات از طرف آیت‌الله ری‌شهری به دست ما رسیده است. از دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب هم مطالبی را به واسطه گرفتیم که بخش اعظم آن بر عهده آیت‌الله ری‌شهری بود. برای نمونه مضمون یکی از مطالب آن بود که معظم‌له درباره آیت‌الله مشکینی گفته بودند که ریاست خبرگان برای ایشان مهم نبود، بلکه ایشان برای مجلس خبرگان مهم بود.
این نکته به این بر می‌گردد که در مجلس خبرگان افرادی را داشتیم که شاید از گروه‌های مختلف بودند، اما با این حال آقای مشکینی را قبول داشتند و به همین دلیل است که در بسیاری از مسائل روزمره وارد نمی‌شدند، مگر این که مسائل حاد و سطح کلان کشور مانند قائم مقامی یا غائله خلق مسلمان بوده باشد.
* تسنیم: دیدگاه مرحوم مشکینی درباره مسئله قائم مقامی چه بود؟
ایشان از دوستان آقای منتظری بودند و مانند امام خمینی(ره) موضعگیری مستقیم در این موضوع نداشتند، ولی در مطالبشان است که من با توجه به شناختی که نسبت به آقای منتظری داشتم آن را صلاح نمی‌دانستم، اما به صورت مستقیم این مسئله را نمی‌گفتم که من با قائم مقامی مخالفم. یکی از روحیات بارز ایشان آزادمنشی ایشان بود که با آنکه در مجلس خبرگان همه ایشان را قبول داشتند، ولی هیچگاه نظر خود را بر اعضای خبرگان تحمیل نکردند. ایشان مقبول همه گروه‌ها و جناح‌ها بودند و به همین خاطر تا زمان وفات ایشان برای ریاست مجلس خبرگان کسی نامزد نشد.
*تسنیم: موضعگیری ایشان نسبت به غائله خلق مسلمان چه بود؟
در ان زمان این واقعه می‌رفت تا با مطرح کردن بحث‌های قومیتی و ناسیونالیستی و ایجاد اختلاف و درگیری بین مناطق کشور، انقلاب را تهدید کند. شخصیت آیت الله مشکینی با توجه به اینکه خودشان از منطقه آذربایجان بودند و در آن منطقه بزرگ شده بودند، به محض آنکه احساس کردند انحراف بزرگی در حال رخ دادن است، در غائله خلع مسلمانان ایستاد و در مورد حزب و آیت‌الله شریعتمداری موضعگیری مستقیم داشت.
*تسنیم: برخی‌ها با طرح شبهاتی به نوعی می‌خواهند اینگونه وانمود کنند که مرحوم مشکینی از جهاتی در مقابل مشی فلسفی امام بوده است، آیا در این اثر به چنین شبهاتی نیز پاسخ داده‌اید؟
این گونه شایعات و شبهات که توسط شبکه‌های اجتماعی و گروه‌هایی خاص منتشر می‌شوند، خارج از حیطه تخصصی تاریخ شفاهی هستند و رسالت تاریخ شفاهی این نیست که به شبهات بها دهد، بلکه رسالتش این است که عین واقعیات را روایت کند.
دیگر این که آیت‌الله مشکینی سابقه انقلابی درخشانی دارد. در قیام پانزده خرداد در کنار امام بوده و جزء دوازده نفری بوده که مرجعیت امام را تایید کرده و نامه را امضا کرده است. ایشان برای دفاع از انقلاب و امام تبعید شده است، حال آیا چنین کسی که از سال 42 با امام بوده می‌توانسته نماز امام را قبول نداشته باشد؟ اسناد سال 42 و خاطرات موجود نشان می دهد که در قیام پانزده خرداد آیت الله مشکینی در کنار امام بوده است و یا درجریان نامه‌ای که توسط دوازده نفر در آن خفقان برای معرفی امام درجایگاه مرجعیت نوشته شد، ایشان جزء آنان بود. اینها را نمی شود کتمان کرد چون نه فقط در خاطرات بلکه در اسناد ساواک نیز موجود است.
*تسنیم: درباره موضعگیری ایشان در دو مسئله قائم مقامی و غائله خلق مسلمان گفتید؛ نظر ایشان درباره بحران‌های متأخرتر انقلاب مانند 18 تیر 78 و... چه بود؟
به غیر از آن دو مسئله درباره وقایع دیگر موضعگیری مستقیمی نداشتند.
*تسنیم: عمده موانعی در جمع‌آوری اسناد با آنها مواجه بودید، چه بودند؟
موانع بسیاری داشتیم، از نقیصه‌های کار ما این بود که بعضی مطالب در اختیار ما قرار نگرفت؛ شخصیت اخلاقی مرحوم مشکینی و مگو بودن ایشان سبب شده بود که دفتر ایشان نیز تا مدتها نتوانند اطلاعاتی را در اختیار قرار دهد. حتی هنوز هم بعضی مسائل گفته نشده است. مثلا ایشان با یکی از نوههای خود و همسر او جلساتی پنجشنبه هر هفته به مدت چهل هفته داشتند که نکات اخلاقی جالبی در آن جلسات به آن خانم و همسرش گفته شده که متاسفانه با همه تلاش‌هایی که کردیم به ما بازگو نکردند. قول‌هایی هم در جهت اطلاع ما داده شد، اما هیچکدام عملی نشدند. حتی آقای ری‌شهری هم موفق به دست‌یابی به آن اطلاعات نشدند، چون مربوط به بیت ایشان می‌شد. اما بعضی تصاویر و مطالب از راههای دیگر غیر از دفتر ایشان در اختیار گرفته شد.
*تسنیم: از کدام یک از مراجع عظام تقلید درباره مرحوم مشکینی کسب خاطره یا اطلاعات کردید؟
ارتباط با مراجع از طریق آقای ری‌شهری صورت گرفت. ایشان خاطرات اکثر مراجع حاضر و در قید حیات حوزه (مانند حضرات آیات جوادی، موسوی، مکارم و...) را جمع‌آوری کرده و در اختیار ما قرار دادند.
انتهای پیام/
