به گزارش خبرگزاری تسنیم، کتاب «درآمدی بر اندیشه سیاسی صحیفه سجادیه» عنوان اثری به قلم دکتر ابراهیم برزگر، رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی است که در قالب متنی پژوهشی و در چهار فصل نوشته شده که بنابر گفته مولف بر این باور شکل گرفته است که اندیشهها و تعالیم عرفانی امام سجاد(ع) میتواند به امکان تاسیس اندیشه، گرایش و رفتار سیاسی بینجامد.
وی کتاب را در فصل نخست با بررسی رابطه عرفان و سیاست آغاز میکند و در ادامه به معرفی اوضاع سیاسی در زمان حیات امام سجاد(ع) میپردازد. رفتارشناسی سیاسی امام سجاد(ع) نیز از دیگر موضوعات مورد توجه نویسنده در این کتاب است که با نگاهی به موضع گیریهای ایشان در ایام حج و نیز قیامها و شورشهای ضد اموی ادامه مییابد.
نویسنده در فصل دوم این کتاب به موضوع عقاید و اندیشه سیاسی میپردازد و در آن به موضوع توحید افعالی و بازتاب آن بر سیاست و ارتباط آن با موضوع تفسیر دینی از رویدادها اشاره میکند. ارتباط میان گرایشهای عرفانی و سیاسی در قالب توجه به موضوعاتی چون تهذیب نفس، تولی و تبری و زهد از دیگر موضوعات مطرح شده در این کتاب است که فصل سوم آنرا شکل میدهد. بررسی ارتباط میان ادعیه و رفتار سیاسی نیز موضوع فصل چهارم این کتاب است. در گفتوگویی با وی اندیشه سیاسی امام سجاد(ع) بررسی شده است که اکنون از نظر شما میگذرد.
*در ابتدای بحث لازم است در مورد اهمیت و جایگاه صحیفه سجادیه توضیح دهید و اینکه چرا اصلا به صحیفه سجادیه پرداختید؟
صحیفه سجادیه، در ادبیات دینی ما جایگاه بسیار برجستهای دارد. برخی از آن، به عنوان زبور آل محمد(ص) یاد کردند. برخی از آن با عنوان دعاهایی که به تعبیری قرآن صاعد است، تعبیر کردند. (یعنی قرآن نازلی داریم که از سوی خداوند توسط جبرئیل بر قلب رسولالله(ص) نازل شده است ولی قرآن صاعدی هم وجود دارد که از بنده به سوی خداوند است.) بنابراین صحیفه سجادیه یکی از مهمترین و مطمئنترین موادی هست که قطعیالصدور است یعنی مطئنیم از جانب معصوم صادر شده است و این مجموعه مطمئن در اختیار ماست.
*همه صحیفه سجادیه را به عنوان یک کتاب دعا میشناسند، چگونه شما از این کتاب اندیشه سیاسی امام سجاد(ع) را استخراج کردید؟
وقتی صحیفه سجادیه را در نظر میگیریم در نگاه اول به نظر میرسد که این دعاها، مباحثی درخصوص رابطه انسان با خداست و بنابراین امر شخصی، معنوی، روحی و روانی است ولی در بررسی این کتاب نشان دادیم که هرچند که کلیت صحیفه سجادیه متشکل از دعاهای متعدد است، با این همه میتوان اندیشه سیاسی را از دل این دعاها استخراج کرد و نه تنها نکتهگیریهایی در باب سیاست و اندیشه سیاسی داشت، بلکه میتوان منظومهای کاملا مدون و تئوریک در باب اندیشه سیاسی طراحی کرد. بنابراین انگیزه اولیه بنده با توجه به پیشدانستههایی که در باب سیاست، علم سیاست و اندیشههای سیاسی داشتم این بود که با این پیشدانستهها به سراغ صحیفه سجادیه بروم و مطالبی را که راجع به سیاست هست، جمعآوری کنم و در واقع جرعهای از دریای صحیفه را بنوشم و برای مخاطبان به رشته تحریر درآورم.
*کار را چگونه شروع کردید، روش مطالعاتی و تحقیقاتی شما چگونه بود؟
در بحثی که راجع به اندیشه سیاسی داشتم، ابتدا قالب نظری در باب سیاست و اندیشههای سیاسی اسلام طراحی کردم و آن این است که اندیشههای سیاسی اسلام در سه قالب عقاید سیاسی، اخلاقیات سیاسی و رفتار سیاسی تنظیم میشود. بعد تعاملاتی که این سه مجموعه با یکدیگر دارند. بنابراین در بخش اول کتاب ضمن اینکه به ارائه وضعیت سیاسی، اجتماعی دوران امام سجاد(ع) پرداختم، در واقع به بازسازی تاریخی و ذهنی و فرهنگی اوضاع آن زمان برای خواننده و مخاطب اقدام کردم.
*به چه نتایجی رسیدید؟
در کتاب به این امر اشاره کردم که رفتار سیاسی امام سجاد(ع) معطوف به قدرتافزایی بوده است، یعنی امام(ره) بعد از ضربه هولناکی که در واقعه عاشورا خوردند و تمام بزرگان و اکثر مردان اهل بیت(ع) به شهادت رسیدند، در صدد بودند که بهتدریج قدرت شیعیان و اهل بیت(ع) را بیفزایند و آن هم در قالب حرکات بسیار هوشمندانه و زیرکانه بود، به نحوی که کوچکترین بهانهای را به دست دشمنانی که در صدد وارد کردن آخرین ضربه بر امام سجاد(ع) بودند را ندهد. بنابراین در قسمتی که مربوط به اعتقادات است نشان دادم که ربط بسیار وثیقی بین توحید و اندیشههای سیاسی امام وجود دارد. بنابراین وقتی به توحید میپردازد در قالب دعاهایی که به هیچ عنوان شائبههای سیاستورزی ندارد پایههای اعتقادات مردم را تقویت میکند و بنابراین زمینه کمرنگ کردن ارزشهای قبیلهگرایی را فراهم میکند، چون چالش بسیار عمدهای که امام سجاد(ع) در دوران خودش داشت آن بود که گرایشات قبیلهگرایی که با ظهور اسلام کمرنگ شده بود مجددا بعد از رحلت پیامبر(ص) از سقیفه بازتولید شده بود و روز به روز قدرت قبیلهای افزایش پیدا میکرد. بنابراین امام سجاد(ع) برای اینکه قدرت قبیلهگرایی را تضعیف کند، قدرت ارزشهای دینی و توحید و توحید افعالی را تقویت میکند.
اگر اندیشه مومن، به اینجا منتهی شود که قدرت مطلق، خداوند است و اول و آخر و بالاترین و ابرقدرت خداوند است، طبعا این فرد مومن در تقابلی که با بنیامیه و طاغوتهای زمان دارد آنها را به هیچ میانگارد و در مقابل آنها میایستد و آنها را حقیر میشمارد. من در کتاب، عبارتهای صحیفه سجادیه را دال بر این مطلب ارائه کردم.
در بخش اعتقادات، امام(ع) بر اصل امامت تاکید میکند و نکته مهم را متذکر میشود که ارتباط عبد با خدا باید از واسطههای فیضی بهنام امام تامین شود. بنابراین در قالب این ادعیهها دلالتهایی قوی برای تحکیم اصل امامت به چشم میخورد و بعد از آن نکته بسیار جالبی به چشم میخورد و آن اینکه امام سجاد باب صلوات فرستادن در شکل انبوه، به صورت عرف متعارف در جامعه در میآورد.
بنابراین ادعیههایی هست که پنجاه فراز دارد و در هر فراز، بعد از هر فرازی، صلوات بر محمد و آل محمد میفرستد، یعنی بهطور تلویحی به جامعه تزریق میکند تا صلوات فرستادن را به صورت عرف متعارف و رایج در بیاورد و در ضمن صلوات، اصول و عقاید و ازجمله حقانیت اهل بیت(ع) و آل محمد(ص) را به رخ دشمنانشان میکشد؛ چه به صورت اثباتی و چه به صورت سلبی. در عقاید مسلمانان تحکیم میکند و از همین جاست که مشاهده میکنیم که دشمنان اهل بیت(ع) حتی از شهادت در پیامبر(ص) در اذان و اقامه ناخشنود بودند و اذیت میشدند و لذا این کار هم یکی از کارهای مهمی است که امام سجاد (ع) در قالب دعا انجام داده است. ملاحظه میکنیم ظاهر عمل هیچ جلوه سیاسی ندارد ولی در لایههای زیرین، عمیقترین مطالب و اندیشههای سیاسی را ترویج میکند.
*ارتباط میان گرایشهای عرفانی و سیاسی در صحیفه سجادیه چگونه است؟
در قسمت دوم کتاب، بحث خلقیات سیاسی را مطرح کردم. دلالتهایی که از ادعیهها بر وجه اخلاق سیاسی دلالت دارد که رکن دوم الگو و مدل اندیشههای سیاسی اسلام است را برجسته کردم. در اینجا امام سجاد(ع) میکوشد از شیوههای عاطفی استفاده کند. بنابراین میکوشد عواطف مسلمانان و شیعیان را پربار کند. مثلا تکیه بر اشک و عاطفه و یادآوری عاشورا و شهادت امام حسین(ع) در هر مناسبت یعنی هنگام ذبح گوسفند یا هنگام نوشیدن آب و خلاصه به هر مناسبتی این خاطره و یاد عاشورا را زنده نگه میدارد و اشک را روان میکند و با سلاح عاطفه مجددا قضایای عاشورا را از شکل واقعه به صورت جریان مستمر تاریخی در میآورد و بر آن تاکید میکند. اینجا گرایشها و عواطفی است که در اخلاقیات مدنظر ماست و وقتی در اخلاقیات، یعنی در تعلقات، از گرایشات مادی و پست دنیوی انسانها وارسته و رهیده شوند، انسانها سبکبال و آماده پرداخت هزینههای حداکثری در سیاست میشوند، یعنی امام سجاد(ع) به صورت بسیار هوشمندانهای انسانها را از درون آزاد میکند تا آنها را آماده ورود به میدان کارزار سیاسی کند، لذا اصل تولی و تبری را در خلال دعاهایشان مرتب طرح میکنند، لذا از طریق این ادعیه روح فرد بزرگ میشود، وقتی روح بزرگ شد آن وقت خیلی از قضایای دیگر و قدرتهای خارجی را کوچک میبیند. روح که تغذیه شد و شارژ روحی صورت گرفت تزریق معنویت صورت میگیرد، آن وقت فرد آماده میشود و در رکن سوم یعنی در فصل بعدی کتاب که بحث رفتار سیاسی را مورد بررسی قرار دادم این تجلیات آشکار شود، یعنی وقتی اعتقادات سیاسی و خلقیات سیاسی روی هم گذاشته میشود به رفتار سیاسی مذهبی معطوف به الله تبدیل میشود.
*رفتار سیاسی امام سجاد(ع) در قالب دعاها چگونه مستتر شد، به عبارت دیگر شما چگونه رفتار سیاسی امام سجاد(ع) را استخراج کردید؟
امام سجاد(ع) در این عرصه به کنش گفتاری دست زده یعنی مثلا وقتی که مذمت میکند که نباید ظلم را تحمل کنید، وقتی که ظالمی را مورد نکوهش قرار میدهد. بهطور تلویحی به شیعیان متذکر میشود که شما نباید ظلم را تحمل کنید. وقتی دروغ گفتن را محکوم میکند معنایش این است که شما نباید این کار را
انجام دهید که کنش گفتاری نامیده میشود. بنابراین در این بخش مثلا دعای مرزداران مورد بحث قرار میگیرد که چگونه امام سجاد با اینکه حکومت اموی است، ولی امام، حتی برای مرزداران این حکومت دعا میکند. به دلیل اینکه به هر تقدیر این کار مصالح عمومی و منفعت ملی و در واقع حیاتی برای عموم مسلمانان است، لذا حتی میبینیم این مصلحتاندیشی در اینجا تجلی و بروز پیدا میکند. نکته مورد نظر ترجیح مصالح ملی و کلی مسلمانان بر مصالح فردی است. نکتهای که ما در مقولههایی مثل انتخابات، بسیار آنرا ملاحظه میکنیم که چگونه فرد و افراد نامزدهای انتخاباتی بعضا مصالح فردی و شخصی را بر مسائل ملی ترجیح میدهند و در مبارزات انتخاباتی و در مناظرات کدهایی را افشا میکنند که افشای آن نکات به زیان کشور و مصالح ملی است.
در فصل سوم کتاب به جلوههای رفتاری امام اشاره کردیم که چگونه با هوشمندی، زیرکی، با بهانه به دست دشمنان ندادن. روز به روز نیروهایش را تقویت میکند و سربازان امام سجاد(ع) از درون سپاه اموی استخدام میشود یعنی آنها به شکل محبت- بردگانی که امام میخرید و آزاد میکرد و...- طبعا مرید امام میشدند و این عمل معطوف به قدرت امام در خلال دعاها نکته بسیار جالبی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین به نظر میرسد که اندیشه سیاسی صحیفه سجادیه یکی از رویکردهای جدیدی بوده است که جایش خالی بوده که در این کتاب کوشیدیم این مواد را جمعآوری و به صورت مدون و منظومهوار به خواننده منتقل کنیم.
منبع: روزنامه تهران امروز
انتهای پیام/
خبرگزاری تسنیم: انتشار مطالب خبری و تحلیلی رسانههای داخلی و خارجی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانهای بازنشر میشود.