پرسش: با توجه به اینکه در آستانه 4 آبان، روز اعتراض و خروش حضرت امام خمینى(ره) علیه قرارداد ننگین کاپیتولاسیون قرار داریم، بفرمایید معناى کاپیتولاسیون چیست؟ و سابقه تاریخى آن در ایران از چه زمانى بوده است؟
پاسخ: کاپیتولاسیون عبارت است از معاهدهاى که بهموجب آن بیگانگان حق اقامت در کشور دیگرى را براى خود تحصیل مىکنند و از برخى حقوق و مزایاى «اختصاصى» بهرهمند مىشوند. در ایران این موضوع براى اولینبار در عصر صفوى مطرح شد، ولى هیچوقت تحقق نیافت. در دوره قاجار و در پى شکست ایران در جنگ با روسیه، قرارداد ترکمانچاى به ایران تحمیل شد. در این قرارداد و بهموجب فصول 7 و 8 آن، قانون مصونیت قضایى مستشاران روسى به ایران تحمیل و پس از آن دولتهاى انگلیس و فرانسه نیز کاپیتولاسیون را به ایران تحمیل نمودند تا بالاخره در سال 1306ش. این قانون در ایران لغو گردید.
با درگیرشدن آمریکا در جنگ دوم جهانى، نیروهاى این کشور در اروپا و آسیا مستقر شدند و حضور قابل توجهى در خارج آمریکا پیدا کردند. براى مستشاران نظامى آمریکا که در استخدام دولت ایران بودند، یک قرارداد دفاعى دوجانبه امضا شد. پنج ماه بعد دولت آمریکا در خصوص وضعیت حقوقى نیروهاى خود مذاکراتى را با مقامات ایران آغاز کردند.
چون مقامات آمریکایى از سابقه کاپیتولاسیون در ایران آگاه بودند، تمایل داشتند که موضوع کاپیتولاسیون را بدون سروصدا و با کمترین هزینه و در حقیقت با موافقت شخص شاه به انجام برسانند. از طرفى بهعلت ناتوانى محمدرضا پهلوى در اجراى برنامه اصلاحات ارضى، دولت جان. اف کندى مجبور شد تا چهره مورد نظر آمریکا یعنى على امینى را به نخستوزیرى منصوب کند. دکتر على امینى یک مأموریت اصلى بر عهده داشت، آنهم اجراى اصلاحات ارضى بود. لایحه اصلاحات ارضى در بیستم دىماه 1340 به تصویب هیأت دولت رسید. دولت آمریکا پس از دو ماه که از تصویب اصلاحات ارضى گذشته بود، طرح درخواست اعطاى مصونیت مستشاران نظامى خود را مطرح کرد. آنان مىپنداشتند چون دولت امینى با فشار مستقیم آمریکاییان روى کار آمده است لذا بهسرعت با درخواست آنها موافقت خواهد کرد. ولى این سیاستمدار کهنهکار و شاهزاده قاجارى که بهخوبى از سابقه کاپیتولاسیون آگاه بود، همواره در مقابل درخواست آمریکا طفره رفت تا سرانجام جاى خود را در سال 1341 به اسداله علم داد.
دولت اسداله علم نیز موقعیت طرح و اجراى طرح آمریکایى کاپیتولاسیون را بهدست نیاورد تا در 17 اسفند 1342 جاى خود را به دولت حسنعلى منصور سپرد. در تیرماه 1343 محمدرضا شاه به آمریکا رفت و مورد استقبال گرم مقامات آمریکایى قرار گرفت. در مسائلى که مورد بحث و تبادل نظر طرفین قرار گرفت، اعطاى کمکهاى نظامى آمریکا، منوط به وضع مقررات قضایى و مصونیت نظامیان آمریکا شد. پس از بازگشت شاه از آمریکا، لایحه مزبور در مجلس سنا طرح شد. در سوم مرداد 1343 مجلس سنا جلسه فوقالعادهاى تشکیل داد تا به بررسى چند لایحه بپردازد. این جلسه تا نیمهشب ادامه پیدا کرد و بعد از طرح لوایح مختلف، لایحه کاپیتولاسیون که متن آن بدینقرار بود، مطرح شد: مادهى واحده: با توجه به لایحه شماره 1125-2157-2291-18/1342 ش. دولت و ضمائم آن در تاریخ 21/11/42 به مجلس سنا تقدیم شده، به دولت اجازه داده مىشود که رئیس و اعضاى هیئتهاى مستشارى نظامى ایالات متحده آمریکا در ایران که بهموجب موافقتنامه مربوط در استخدام دولت شاهنشاهى باشند، از مصونیتهایى که شامل کارمندان ادارى و فنى موصوف در بند (و) ماده اول قرارداد وین که در تاریخ هیجدهم آوریل 1961م. (29 فروردین 1340) به امضا رسیده است، برخوردار نماید. نکته قابل توجه اینکه حسنعلى منصور با تحریف حقایق، سعى در بىاهمیت جلوهدادن این لایحه داشت. روز سهشنبه 21/7/1342 مجلس شوراى ملى بررسى لایحه مزبور را آغاز کرد. سرانجام رأىگیرى در ساعت پنج بعد ازظهر انجام و از 136 نماینده حاضر در جلسه، لایحه مذکور با 74 رأى موافق در مقابل 61 رأى مخالف به تصویب رسید.
پرسش: اهداف آمریکاییان در تحمیل قرارداد ننگین کاپیتولاسیون چه بود؟
پاسخ: اسناد و مدارک موجود، گویاى این واقعیت است که دولت کندى با دریافت این امتیاز از پهلوى دوم، اهداف و انگیزههایى را بهدنبال داشته که مىتوان آنرا به 5 دسته تقسیمبندى نمود:
1- تحقیر ملت ایران؛
2- اسکان مستشاران، کارشناسان، کارمندان فنى و ادارى و دیگر اتباع آمریکا در ایران؛
3- قبضهکردن بازار ایران؛
4- واداشتن مقامات ایران به نگهبانى از اتباع آمریکا و ایجاد یک روحیه وابستگى؛
5- برترىجویى در برابر رقیبان.
پرسش: عکسالعمل امام خمینى(ره) علیه این لایحه استعمارى چگونه بود؟
پاسخ: اگرچه رژیم در صدد آن بود تا تصویب لایحه کاپیتولاسیون در جامعه بازتاب چندانى نداشته باشد، اما امام خمینى(ره) چند روز پس از تصویب لایحه از آن آگاه شدند و در جلسهاى که با حضور شهید محلاتى و آقاى مولایى بود، فرمودند: «این از آن امورى است که ما باید دنبال کنیم و عزت اسلام را زنده کنیم. این قصه رأى زنها نیست که آنها به ما وصله ارتجاعى بچسبانند، این قصه تقسیم اراضى نیست که به ما بگویند طرفدار مالکین هستند، این مسألهاى است که تمام آزادىخواهان دنیا این مسأله را قبول دارند که ما براى آزادى مىجنگیم. ما هدفمان یک هدف ارتجاعى نیست؛ ما هدفمان این است که از زیر یوغ استعمار آمریکا و اسرائیل بیرون بیاییم. ما مىخواهیم یک ملت مستقل باشیم نه زیر یوغ استعمار آمریکا که مستشارانش در مملکت ما هرچه جنایت مىخواهند بکنند، بکنند و هیچ دستگاه قضایى حق نداشته باشد آنها را دستگیر کند.»
9 صبح روز دوشنبه چهارم آبان 1343 که مصادف با تولد حضرت فاطمهالزهرا(س) بود، امام تصمیم گرفت که در مورد کاپیتولاسیون سخنرانى کنند. رژیم که از قبل در جریان سخنرانى امام قرار گرفته بود، با اعزام نمایندهاى به قم، سعى کرد تا مانع سخنرانى ایشان شود ولى امام این فرد را به حضور نپذیرفت.
امام خمینى(ره) نطق تاریخى خود را با انا لله و انا الیه راجعون آغاز کردند، سخنرانى امام با این جملات آغاز شد : «... عزت ما پایکوب شد، عظمت ایران از بین رفت، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند، قانونى را به مجلس بردند که در آن ما را ملحق کردند به پیمان وین....که تمام مستشاران نظامى آمریکا با خانوادههاشان، با کارمندهاى فنىشان، با کارمندان ادارىشان، با خدمهشان.... از هر جنایتى که در ایران بکنند مصون هستند، آقا من اعلام خطر مىکنم، اى ارتش ایران من اعلام خطر مىکنم، اى سیاسیون ایران من اعلام خطر مىکنم..... والله گناهکار است کسىکه فریاد نکند. اى سران اسلام به داد اسلام برسید، اى علماى نجف به داد اسلام برسید،اى علماى قم به داد اسلام برسید...».
سپس امام در همانروز بیانیهاى صادر کردند: «دنیا بداند که هر گرفتارى که ملت ایران و ملل مسلمین دارند از اجانب است، از آمریکاست، ملل اسلام از اجانب عموماً و از آمریکا خصوصاً متنفر است.» در این بیانیه از کاپیتولاسیون بهعنوان سند بردگى ملت ایران یاد شده است. ایشان افزودند: «اگر در این مبارزه صدهزار نفر هم شهید بدهیم بهتر است از اینکه این قانون ننگین تصویب شود، زیرا این قانون همه مقدسات ما را زیر پا گذاشته است و استقلال ما را به بیگانگان فروخته است».
پرسش: مهمترین پیامدهاى تصویب لایحه کاپیتولاسیون چه بود؟
پاسخ: الف- تبعید امام به ترکیه: صبح روز 13 آبان نیروهاى نظامى، منزل امام را محاصره و ایشان را دستگیر کردند سپس ایشان را به تهران و از آنجا بهوسیله هواپیماى نیروى هوایى ارتش، ایشان را به ترکیه فرستادند. رژیم که احساس ناتوانى مىکرد، در صدد برآمد تا امام را از ایران تبعید کند. بعدازظهر 13 آبان رادیو ایران اعلام کرد: «طبق اطلاع موثق و شواهد و دلایل کافى، چون رویه آقاى خمینى و تحریکات مشارالیه بر علیه منافع ملت و امنیت و استقلال و تمامیت ارضى کشور تشخیص داده شد، لذا در تاریخ 13 آبانماه 1343 از ایران تبعید گردید.» این مطلب در جراید عصر نیز چاپ گردید. کاردار سفارت آمریکا طى پیامى به آمریکا اظهار خوشحالى کرد و نوشت: «سرانجام ما توانستیم از شر آن پیرمرد که چوب لاى چرخ ما مىگذاشت راحت شویم.» به محض شنیدن خبر دستگیرى و تبعید امام(ره) بازار قم بسته شد، بازار تهران نیز تا مدتها بسته ماند.
ب- ترور حسنعلى منصور: حسنعلى منصور بهعنوان عامل احیاى مجدد کاپیتولاسیون در ایران و مدافع این لایحه ننگین در مجلسین سنا و شوراى ملى و همچنین عامل تبعید امام(ره) به ترکیه، از سوى جمعیت موتلفه اسلامى ترور شد. روز پنجشنبه ساعت 10 صبح اول بهمنماه 43 منصور مقابل درب اصلى مجلس واقع در میدان بهارستان به دست محمد بخارایى ترور شد.
پرسش: لغو رسمى کاپیتولاسیون در ایران چه زمانى اتفاق افتاد؟
پاسخ: کاپیتولاسیون سرانجام پس از پیروزى انقلاب در 23 اردیبهشت 1358 رسماً لغو شد. در بیانیه وزارت خارجه چنین آمده است: «به پیشنهاد هیأت وزیران دولت موقت جمهورى اسلامى ایران و تصویب شوراى انقلاب اسلامى، قانون مصوب 21 مهر 1343 به اجازه استفاده مستشاران نظامى آمریکا در ایران از مصونیتها و معافیتهاى قرارداد وین (کاپیتولاسیون) از تاریخ 23/2/1358 لغو شد.»
انتهای پیام/