گذری بر حال و هوای نوروز در بیرجند قدیم

به گزارش خبرگزاری تسنیم از بیرجند، عید نوروز در گذشته ای نه چندان دور، تنها به 14 روز آغاز فروردین محدود نمی شد و به پیشواز رفتن آن شامل جزئیات و ریزه کاری هایی بود که این عید را از اعیاد دیگر متمایز می کرد و رسیدن آن برای همه از پیر و جوان، شادی آور بود.

در آن زمان تقریبا تمام کارهای مربوط به عید، توسط اعضای خانواده انجام می شد که در بیشتر مواقع، همه در یک خانه زندگی می کردند و دست به دست هم داده به خیاطی و خانه تکانی، خرید و پخت و پز می پرداختند، باغچه را صفا داده و گلکاری می کردند و خلاصه با آغاز سال نو، همه با احساس رضایت از نتیجه کوشش های خود، پذیرای مهمانان شده و خود به دیدار فامیل می رفتند و روزهای خوشی را در کنار یکدیگر می گذراندند.

آداب عید نوروز در بیرجند قدیم

مسئول ثبت آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی در گفت وگو با خبرنگار تسنیم در بیرجند، اظهار کرد: در قدیم عید نوروز برای کودکان از حال و هوایی استثنایی برخوردار بود و اکثر آنان تنها در همین زمان صاحب یک دست لباس نو می شدند و شاید یکی دو اسکناس تا نخورده عیدی می گرفتند و برای آن هزار تا نقشه می کشیدند.

علیرضا شناسایی تصریح کرد: ناگفته نماند که در گذشته در بیشتر موارد این اسکناس ها به جیب والدین می رفت و خرج گوشه ای از اجاره خانه یا یک مورد ضروری دیگری می شد که آن را به بعد موکول کرده بودند، اما این موضوع چیزی از لذت عیدی کم نمی کرد و بچه هایی هم که می دانستند قرار است عیدی نقد آنها به مصارف دیگر برسد، با این ایده که کمک خرج پدر و مادر خود شده اند به خود دلگرمی می داده و احساس بزرگی می کردند.

پیشواز نوروز؛ رخت نو

از آغاز ماه اسفند کم کم اندیشه عید نوروز موجب شادی اغنیا و نگرانی فقرا می شد و در این میان اوضاع کسبه بازار از همه بهتر بود و فصل رونق بازار فرا رسیده بود.

وی اظهار کرد: نخستین کار، که زمان و دقت بیشتری لازم داشت تهیه رخت و لباس نو بود، البسه کودکان معمولا از رنگ های شاد و زنده تهیه می شد که معمولا توسط خانم های خانه دوخته می شد و کفش های دست دوز بیرجندی شب های عید بازار داغی داشت.

مسئول ثبت آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی با بیان اینکه در بیرجند قدیم، کلاه تنها موردی بود که از بازار خریداری می شد، گفت: پدر و مادر خانواده های متوسط نیز معمولا به نو کردن چند تکه اصلی لباس خود که شامل چادر مشکی و چادر نماز، کفش و عبا بود می پرداختند و در صورت امکان البسه دیگر را شسته و رفو می کردند، یقه ها را آهار می زدند و خلاصه برای سال نو، نو نوار می شدند.

خانه تکانی

شناسایی افزود: هر چند که تهیه لباس نو در بعضی از خانواده های بی بضاعت انجام نمی شد اما رسم خانه تکانی، فقیر و غنی نمی شناخت و برای انجام شدن آن، تمام وسایل خانه باید بیرون ریخته شده و تمام خانه شسته، جارو و گردگیری می شد.

وی بیان کرد: در همین خانه تکانی ها، دو کار مهم انجام می گرفت، یکی دل کندن از لوازم و اسباب کهنه و شکسته بود که پس از یک یا چند سال کار کردن و تعمیر شدن، دیگر نفس های آخر را کشیده و تنها به درد دور انداختن می خورد و در این میان عده ای از زنان بیرجندی صرفه جو ظرف های قدیمی و شکسته را در انبار یا زیر زمین جمع کرده و تغییر و تحول شکل چیدن اثاث منزل که با بیرون ریختن و دوباره چیدن، شکل تازه ای به خانه داده و سبب تنوع می شد.

مسئول ثبت آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی بیان کرد: خانه تکانی در آن روزها وقت بسیاری می گرفت چراکه از تکاندن فرش و گلیم و قالی شروع می شد و با صیقل دادن لوازم فلزی، شستن پارچه ها و شستن در و پنجره ها و ظرف و ظروف و دوده گیری از اتاق ها به پایان می رسید و بعد همه چیز باید دوباره چیده می شد تا سال بعد که روز از نو، روزی از نو.

سبزه سبز کردن

شناسایی اظهار کرد: سبزه عید از 20 تا 10 روز مانده به عید باید سبز می شد، به این ترتیب که خانم خانه به تعداد جمعیت خانواده مشت مشت گندم یا عدس یا هر دانه سبز کردنی دیگر را برداشته و در ظرفی می ریخت، و این کار باید طوری با دقت انجام می شد که از دستشان دانه ای به زمین نیافتد و در ضمن با هر مشت دانه باید برای سلامتی، خوشی، سعادت و گشایش بخت و مال آن شخص دعا می کردند، سپس روی دانه ها را با آب نیم گرم پوشانده و در جایی نه گرم و نه سرد قرار میدادند و هر روز آب تازه بر ریش میریختند تا جوانه بزنند.

تخمه شور کردن

وی افزود: زنان خوش ذوق خراسان جنوبی در ایام سال اگر هندوانه یا ربزه می خوردند تخمه های آنها را جمع آوری کرده و برای عید شور می کردند، هسته زرد آلو نیز از جمله میوه هایی بود که توسط زنان جمع آوری و برای عید شور می شد.

خوردنیهای شب عید؛ رسم شاه مولایی

مسئول ثبت آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: یکی دیگر از مراسم خراسان جنوبی رسم شاه مولایی است که در مناطق شهری و روستایی استان مرسوم است و انجام آن بدین ترتیب است که چند روز مانده به نوروز افراد خیر و معتمدان محل با مراجعه به ثروتمندان اقدام به تهیه اجناس مورد نیاز نیازمندان کرده و آنها را بین افراد نیازمند تقسیم می‌کنند.

شناسایی اظهار کرد: اهالی بیرجند قدیم اعتقاد داشتند که شام شب عید به هر قیمت که شده باید پلو باشد، فقیر و ثروتمند خود را مقید به تهیه و پختن پلو در شب عید می‌دانستند، این هم از رسومی است که امروزی‌ها شاید با شنیدنش به تعجب و خنده وا داشته شوند چرا که بسیاری در قدیم‌الایام استطاعت تهیه پلو و حتی نان گندم را برای یک هفته هم نداشته‌اند چه رسد برای همه سال و تنها نوروز به نوروز، آن هم با کلی سختی و مشقت چشمشان به پلو می‌افتاده است.

حنابندان

وی افزود: پاکیزه بودن در هنگام ورود سال نو نیز از آدابی است که اهالی بیرجند مقید به انجام آن هستند و اعتقاد دارند که سال نو را باید با تنی پاک آغاز کرد.

مسئول ثبت آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی تصریح کرد: حنا بندان یکی دیگر از مراسم مردم این سرزمین است که در گذشته و در مواقع مختلف از جمله نوروز انجام می‌شده است، هنوز نیز گروهی از مردم به ویژه بزرگسالان با آمدن عید نوروز با رنگ کردن موهای سر و انگشتان خود با حنا به استقبال نوروز می‌روند.

سمنوپزان

شناسایی بیان کرد: سمنوپزان یکی دیگر از مراسمات پر رنج و زحمت، پرطرفدار و تشریفاتی نوروز است که برای انجام آن 40 تا 50 روز مانده به نوروز خانم‌ها ظرف‌هایی وسط حیاط یا پشت بام می‌گذاشتند تا از آب باران پر شود همزمان نیز مقداری گندم در پارچه‌های سفید و نازک به نام صافی می‌ریختند تا در آب خیس شود یا اینکه روی تگیجه (تشت مانندی پهن و بافته شده از ساقه‌های گز) می‌گذاشتند و پیوسته آن را با آب نگه می‌داشتند تا گندم‌ها جوانه بزنند.

وی تصریح کرد: پس از این کار آنها را در جایی پهن می‌کردند تا خشک شود و برای آسیاب کردن یا (دستاس) آماده شود پس از الک کردن، آنها را با مقداری آرد معمولی مخلوط می کردند.

مسئول ثبت آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: نزدیکی‌های عید آردها را خمیر و با انواع ادویه مثل زردچوبه، دارچین و سیاه دانه و کراویه مخلوط می‌کردند، با آماده شدن آرد آن را به صورت گرده‌های کوچک یا بزرگ درآورده، در دیگچه‌های مسی به نام (قلیف) گذاشته روی اجاق پر از آتش می‌گذاشتند و روی قلیف‌ها را نیز با آتش می‌پوشاندند و پس از آماده شدن آنها را به تکه‌های مناسب تقسیم و به همراه آجیل از میهمانان نوروزی پذیرایی می‌کردند.

شناسایی بیان کرد: شب سال نو، یعنی شب تحویل سال، وقت خوردن رشته پلو بود که خوردن آن آدابی داشت، رشته پلو که با رشته پلویی و همراه با خرما و کشمش سرخ کرده آماده می شود، غذایی است که نه تنها پر قوت و گرم کننده مزاج به شمار می آمد، بلکه خوردن آن موجب می شد که «سر رشته کار» تا آخر سال در دستشان باشد.

وی افزود: آداب تهیه و خوردن رشته پلو از این قرار بود که اگر مرد و سرپرست خانه دچار مشکلی در کار و کسب شده بود، بشقاب اول برای او کشیده می شد، اگر در خانه دختر بخت بسته ای بود، او باید زیر دیگ را روشن می کرد و موقع کشیدن در دیگ را باز می کرد.

مسئول ثبت آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: دختر یا پسر بخت بسته در هنگام کشیدن پلو باید از منزل خارج می شد و بعد مادر یا مادر بزرگ او بشقابی از برنج برایش می کشید و پشت در برده و می پرسید کی هستی؟ و او جواب می داد باز کن، مادر در را باز می کرد و بشقاب را به دستش می داد، آن شخص باید دو لقمه پلو را همان بیرون می خورد و بعد به داخل می آمد تا بختش گشوده شود.

چراغ های شب عید

شناسایی تصریح کرد: از اعتقادات دیگر شب سال نو این بود که باید شعله و نور در خانه زیاد باشد که این شامل اجاق یا منقل و چراغ ها بود که باید تا صبح روز دوم سال روشن نگه داشته می شد به طوریکه باید با کمال دقت نفت گیری می شد تا دود نزده و خاموش نشود.

وی تصریح کرد: از طرفی، شیوه سوختن این چراغ ها، خود تعبیر و تفسیری داشت، اگر چراغ ها از ابتدا تا انتها روشن و سالم باقی مانده بود، سالی پربرکت با دلخوشی و تندرستی در انتظار اهل خانه بود، اگر لوله چراغ ها دود زده می شد یا شمع درون آنها به یکسو می افتاد، تاریکی و کدورت در زندگی رخنه می کرد، اگر خاموش می شد، مالی از دستشان می رفت یا امیدی به نا امیدی مبدل می شد و بدتر از همه اینکه اگر لوله چراغ می شکست یا چراغ واژگون می شد، به معنای درگذشت کسی از نزدیکان یا زیر و رو شدن زندگی اهل خانه بود.

هفت سین

مسئول ثبت آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: چیدن سفره هفت سین یکی از مهمترین آداب استقبال سال نو بود که نچیدن آن معادل با نگون بختی در سال جدید به شمار می آمد، پارچه سفره هفت سین معمولا سفید و تمیز بود که هفت نوع خوردنی که با حرف سین آغاز می شد بر روی آن چیده می شد که شامل، سیر، سرکه، سماق، سمنو، سبزی، سنجد و سیب بود و با اشیا و مواد دیگر تکمیل می شد.

شناسایی اظهار کرد: اما آداب چیدن از این قرار بود که ابتدا سفره را در محل مناسبی در بالاترین قسمت اتاق پهن می کردند و یک جلد کتاب مقدس (با توجه به اینکه عید نوروز عید ایرانیان است و مختص مسلمانان نیست، هر خانواده کتاب مقدس دین خود را بر سفره می گذاشت) در وسط سفره گذاشته، کاسه آب و یک گلاب پاش در دو طرف آن قرار داده، آیینه را در بالا و بشقابی آرد و نان بریده را در دو طرف آب و گلاب قرار داده و چهار گوشه سفره را با چهار شمعدان روشن می کردند که نشانه رحمت، گشاده دستی، روشنایی و خیر و برکت بود.

وی بیان کرد: مواد هفت سین نیز بر روی سفره قرار داده می شد که نشان از برکت، سلامتی، زایش، زیبایی و شادابی داشتند.

مسئول ثبت آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی تصریح کرد: اسفند برای رفع چشم زخم و شیرینی برای شیرین کامی بر سر سفره آورده می شد، یک کاسه آب که نارنجی در آن انداخته بودند نیز جزو ضروریات سفره بود چراکه نام نارنج (نا-رنج) را به معنی بدون رنج معنا می کردند و حضور این میوه را دافع درد و رنج می دانستند.

آداب نشستن بر سر سفره هفت سین

شناسایی افزود: از زمانی که خانواده با بهترین لباس های خود بر سر سفره گرد هم جمع می شدند، دیگر تمام حواس ها متوجه خیر خواهی و خوش اقبالی بود و همه باید با خلق خوش، ابروی گشاده و لبخند بر لب بر سر سفره می نشستند و همه گفتگوها درباره خیر و خوشی و ذکر و دعا برای رفع بیماری، روا شدن حاجت و دفع بلا باشد.

وی اظهار کرد: خواندن دعای «یا مقلب القلوب و الابصار» نیز بسیار مطلوب بوده است، با تحویل شدن سال و به صدا درآمدن توپ سال نو، همه به دیده بوسی و تبریک سال نو مشغول می شدند، کام خود را شیرین کرده و به شادی می پرداختند.

انتهای پیام/ ق