کوه خواجه، تخت جمشید خشتی و گلی پذیرای گردشگران نوروزی + تصاویر
خبرگزاری تسنیم: کوه خواجه نگین پر رمز و راز هامون، شگفتی‌های معماری منحصربه فردی را داراست که به سبب وجود بقعه خواجه مهدی و مجاورت با دریاچه هامون، نام منطقه باستانی، زیارتی، گردشگری را به خود گرفته است و منطقه بدیعی برای مسافران نوروزی است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از زابل، کوه خواجه (کوه اوشیدا) یا (کوه رستم)، تنها عارضه طبیعی در دشت سیستان است که در 30 کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار دارد.
از این کوه در متون اوستا با نام اوشی دم یا اوشیدا یاد شده که در جوار دریاچه کیانسه (هامون) قرار دارد.
در فقره 66 زامیاد یشت چنین آمده است: « فر کیانی از آن کسی است که شهریاری وی از آن جایی که رود هیرمند، دریاچه کیانسیه (هامون) را تشکیل می‌دهد برخاسته باشد، آن جایی است که کوه اوشیدم جای دارد و از گرداگرد آن آب بسیار از کوه‌ها سرازیر شده است».
اوشیدا در زبان پارسی میانه به معنی ابدی است. این کوه ذوزنقه‌ای شکل که نزد سه دین اسلام، مسیحیت و زرتشت مقدس است، از سنگ‌های بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع 609 متر از سطح دریا، مانند جزیره‌ای در میان دریاچه هامون قرار دارد.
تقدس کوه خواجه در دین زرتشت
امیر دامنکشان، عضو هیئت مدیره انجمن دوستداران میراث فرهنگی کوه خواجه و از فعالان میراث فرهنگی در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم اظهار کرد: مجموعه کوه خواجه برای نخستین بار در سال 1916 توسط "اورل اشتین" باستان‌شناس معروف انگلیسی شناسایی و کشف شد.
وی افزود: پس از این اقدام شگرف پروفسور "هرتسفلد" آلمانی طی سال‌های 1929 -1925میلادی به جستجو در آثار کوه خواجه پرداخت و حاصل کاوش‌های این باستان شناس آلمانی و چیره دست در کتاب "سکستان، ایران شرق باستان و تاریخ باستان‌شناسی ایران" آمده است.
عضو هیئت مدیره انجمن دوستداران میراث فرهنگی کوه خواجه بیان کرد: نزدیک به 40 سال قبل هم "گوئلینی" باستان‌شناس و معمار ایتالیایی کاوش‌های محدودی در آثار کوه خواجه انجام داد که نتایج آن را در کتابی با عنوان "معماری ایران و آثار کوه خواجه" منتشر کرده است.
دامنکشان تصریح کرد: از حیث اعتقادی و بر اساس اسطوره‌های زرتشتی دریاچه هامون مقدس بوده و ظهور منجی (سوشیانت) از این دریاچه اتفاق می‌افتد.
این فعال میراث فرهنگی عنوان کرد: بنابر باورهای آئین مزدیسنا و اسطوره‌های پهلوی که بر اساس تعالیم زرتشت تدوین شده است، در پایان هزاره دوازدهم، برای سومین بار از خاندان "بهروز پارسا"، دوشیزه‌ای به آب دریاچه هامون داخل شده و آخرین رهاننده یا "سوشیانت" موسوم به "استوت ارته" از وی زاییده می‌شود.
وی گفت: به همین لحاظ کوه‌خواجه نیز تقدس خاصی دارد، سوشیانت به شکل‌های مختلف تقریبا در تمام متون زرتشتی و اوستایی از جمله در گاتها، یسنا، سروده‌های زرتشت و یشتها مورد اشاره قرار گرفته و شکی نیست که اشو زرتشت در کتاب اوستا به آن اشاره داشته است.
معماری شگفت انگیز کوه خواجه ستودنی است
شهردار شهر تازه تاسیس علی اکبر که این شهر در کنار کوه خواجه قرار دارد نیز در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم اظهار کرد: کوه خواجه که به گفته خانم سرور غنیمتی از باستان شناسان صاحب نام ایران یک قلعه شهر مذهبی است دارای شگفتی‌های بسیاری است.
اکبر اسدی‌زاده افزود: دکتر سرور غنیمتی معتقد است که کوه خواجه مرکز آموزش روحانیون زرتشتی بوده است.
وی تصریح کرد: در سال 1370 نیز میراث فرهنگی به کار بررسی و نقشه‌برداری از آثار کوه خواجه پرداخته است و پس از کاوش‌های مختلف در سال‌های متمادی در این محل 11 اثر از دوران تاریخی مختلف کشف شده است.
شهردار علی‌اکبر خاطرنشان کرد: در اطراف این کوه تعداد زیادی آثار باستانی از دوران ساسانیان، اشکانیان و بقایای اماکن اسلامی و معبد بودایی باقی مانده است.
وی، مجموعه کاخها، قلعه کهک کهزاد، قلعه چهل دختر، قلعه سرسنگ، آرامگاه خواجه غلطان، ساختمان پیرگندم بریان، خانه شیطان، بناهای منفرد آرامگاهی و قبور اسلامی را از جمله این آثار عنوان کرد.
این فعال میراث فرهنگی بیان کرد: آثار تاریخی پیش از اسلام محوطه تاریخی کوه خواجه شامل مجموعه کاخها، قلعه کهک کهزاد و قلعه چهل دختر است.
اسدی‌زاده اضافه کرد: تزئین‌های معماری بکار رفته در برخی قلعه‌های این بنا شباهت به شیوه یونانی دارد، سر ستون‌هایی به سبک دوریک با پیچ‌های توماری، تزئین‌های دیگری مانند گل کوچک پرپر به صورت نیلوفری (لوتوس)، از هنر هخامنشی اقتباس شده است و بعضی از آن‌ها به هنر بین‌النهرین نیز شباهت دارد.
تقدس کوه خواجه در میان مسلمانان و مسیحیان
یکی از معتمدین محلی و عضو شورای شهر علی اکبر نیز گفت: کوه خواجه در میان سه دین کهن شامل اسلام، مسحیت و زرتشت (ایران باستان) از اهمیت و قداست زیادی برخوردار بوده است.
اسحاق قورزایی افزود: این کوه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی یکی از دوستداران خاندان علوی که مزارش بر فراز این کوه واقع شده، گرفته است.
وی بیان کرد: خواجه غلطان، کوه نور، کوه موعود و کوه باطنی از دیگر عناوینی است که این کوه به آن‌ها نامیده شده است.
عضو شورای شهر علی اکبر تصریح کرد: این بنا برای مسیحیان نیز مقدس است زیرا که آورده‌اند، در زمان تولد حضرت مسیح در بیت‌الحم سه مغ (روحانی) برفراز این کوه ایستاده و نظاره‌گر نوری که از این پیامبر خدا در هنگام تولد ساطع می‌شد، بودند و آن سه به مسیح ایمان آوردند.
این فعال میراث فرهنگی عنوان کرد: مقبره خواجه مهدی و قبرستانی که از دوره اسلامی بر جای مانده به همراه پیرگندم بریان از جمله آثاری است که این بنا را برای مسلمانان نیز مقدس کرده به طوری که در اعیاد مذهبی، ملی و ایام تعطیل زائران زیادی برای زیارت به این مکان می‌آیند.
تنوع آثار کهن برجای مانده در آثار باستانی کوه خواجه
از مهم‌ترین آثار برجای مانده از دوره‌های مختلف تاریخی در کوه خواجه می‌توان به قلعه‌های "کهن دژ"، "کک کوهزاد" و قلعه"کافران" که برخاسته از تمدن عظیم ساسانی و اشکانی است اشاره کرد.
آتشدان، اتاق طواف، رواق‌هایی با نقاشی‌های دیواری از دیگر آثار بکر این منطقه است. شاید ساخت و برپایی گالری‌های نقاشی دیر زمانی نباشد که در دنیا مرسوم است اما قدمت چند هزار ساله کوه خواجه نشان از سالنی دارد که در آن چهره پادشاهان و بزرگان و برخی از روایات و آئین‌های مذهبی به صورت نقاشی‌های رنگی همراه با قاب در آن خود نمایی می‌کند.
این نقاشی‌ها در سالنی که در مجاورت آتشکده مرکزی قرار گرفته کشف شده است.
چهره مرد نوازنده نی، نقاشی دیواری سه مغ یا سه پادشاه، نقش خدای "اوروس" خدای پیروزی سوار بر اسب، نقش شاه و ملکه و تصاویری از بزرگان پارتی و برج و باروهای قلعه نیز از نقوش اصلی این بنای به جای مانده از تمدن عظیم ایرانی است.
کوه خواجه تخت جمشید خشت و گلی ایران هرتسفلد، کوه خواجه را تخت جمشید خشت و گلی ایران لقب داده است.
دو نقش برجسته گلی با تصویر سه سوار بر اسب در حال حرکت در پشت سر یکدیگر و دیگری نقش تک سوار که بر اسبی قرار دارد که به وسیله میخ‌های چوبی به دیوار نصب شده از جمله آثاری است که به علت برجسته بودن آنان و البته شکل‌گیری با خشت و گل، هرتسفلد به سبب آن کوه خواجه را تخت جمشید خشت و گلی نام داده است.
این‌ها تنها گوشه‌ای از شگفتی‌ها و رمز و رازهای نگین هامون است. چرا که کوه خواجه رازهای ناگفته بسیاری دارد که متاسفانه با بی مهری مسئولان کاوش آنچنانی در آن صورت نگرفته است.
در هر روی امروزه کوه خواجه یکی از بهترین و شگفت‌ترین مناطق گردشگری سیستان است.
وجود آثار فاخر باستانی که راهنمایان گردشگری از سوی میراث فرهنگی برای شرح اماکن باستانی در این منطقه حضور دارند در کنار طبیعت بکر دریاچه هامون که به سبب بارندگی‌های اخیر و مقدار اندکی آب که در این منطقه رها شده است، فضای دلنشینی را فراهم کرده است.
کوه خواجه مقدس برای سه دین اسلام، زرتشت و مسیحیت است
معاون میراث فرهنگی سیستان نیز در باره بنای تاریخی کوه خواجه اظهار کرد: کوه خواجه از نظر موقعیت در کیلومتر 33 غرب شهرستان زابل و از مسیر راه زابل به زاهدان به فرعی روستاهای فیروزه‌ای، تمبکا، لطف الله و غیره واقع شده است.
علیرضا خسروی گفت: کوه خواجه از نظر دیرینگی، متعلق به دوران اشکانی، ساسانی و اسلامی است.
وی افزود: کوه خواجه،کوه خدا، کوه رستم، تخت سلیمان، قعلوس، اوشیدا، اوشیدرنه و... نام واژه‌های گوناگون اثر یگانه دشت سیستان است. این کوه ریشه در دوران سوم سومین شناسی فرو برده وهم‌روزگار تفتان است. ارتفاع این کوه از سطح دشت به 132 متر در بلندترین نقطه می‌رسد وبیش از 600 هکتار مساحت را به خود اختصاص داده است.
معاون میراث فرهنگی سیستان بیان کرد: آثار باستانی این کوه از سوی پژوهشگران و باستان‌شناسان بسیاری همچون اشتین، هرتسفلد، گوللینی، فاچنا، محمود موسوی و سید منصور سید سجادی وخانم سرورانگیز غنیمتی مورد بررسی و کاوش قرار گرفته است اما مهم‌ترین کارها در روی این آثار توسط هرتسفلد انجام پذیرفته است.کاوش‌های هرتسفلد روشن کرد که این آثار متعلق به دوران پارتیان و ساسانیان و در حقیقت کاخ فرمانداری گوندوفار از خاندان سورن اشکانی و پادشاه قندهار است که به نظر وی همان پهلوان نامی سیستان یعنی رستم دستان است و مسیحیان وی را پیشوای پادشاهان (مغان) سه گانه دانسته و با یکی از آنان یعنی گاسپار منطبق می‌کنند.
خسروی گفت: مجموعه عظیم معماری و آثار باقی مانده کوه خواجه در دامنه جنوبی و سراشیبی این کوه واقع شده است. در مورد کاربری این بنای عظیم دو دیدگاه اصلی وجود دارد.باستان شناسان، کاربری توامان زیستی، دفاعی، نظامی و مذهبی را پیشنهاد داده‌اند که محل زندگی حکمرانان و سکانشاهان روزگار اشکانی و ساسانی است.
وی اضافه کرد: اما دیدگاه دوم از آن خانم دکتر غنیمتی است که پایان نامه‌های ارشد و دکترای خویش را در این پیوند فراهم کرده است.
معاون میراث فرهنگی سیستان بیان کرد: غنیمتی دانش آموخته دانشگاه برکلی دیدگاه خویش را بر بنیاد باورهای مذهبی زرتشتی استوار ساخته و این مجموعه ارجمند را برای دید بانی و رصد رویداد مهم و بزرگ آئین مزدیسنا یعنی ظهور منجی و رستاخیز در پیوند می‌بیند و بر دیدگاهش پای می‌فشارد که این کاخ بزرگ اربدستان است که توسط روحانیون زرتشتی ساخته شده تا از زمان تولد منجی که ازآب‌های دریاچه هامون که برگردا گرد کوه اوشیدا یا کوه خواجه برمی‌خیزد آگاهی یابند.
خسروی عنوان کرد: شاید بن مایه‌های روایت انجیل متی از سه روحانی ایرانی که از فراز این کوه با خداوند هستی به راز و نیاز می‌ایستادند و ظهور مسیح را می‌طلبیدند و بر ارزشمندی این کوه می‌افزودند از این دیدگاه زیاد دور نباشد. دانستن و بازخوانی روایت برزو نوه رستم جهان پهلوان ایران زمین نیز شاید در این پیوند فایده‌مند باشد که همین باورها برزو را گرفتار طلسمی اهریمنی در همین کوه می‌داند که در روزهای پایانی گیتی و با ظهور منجی شکسته خواهد شد اما برزوی جوان وبی تاب با آرزوی دیرین هر چهارشنبه و جمعه در قالب جوانی رشید پدیدار می‌شود تا شاید کسی او را بازشناسد و بدین ترتیب رهایی یابد و طلسمش بشکند.
وی افزود: ارجمندی این کوه وآثارش افزون بر اسطوره و آئین‌های زرتشت و مسیحیت به اسلام و یهود نیز دامن می‌گستراند.
زیارت شهیدی از خاندان آل علی (ع)
معاون میراث فرهنگی سیستان خاطرنشان کرد: مردم مسلمان سیستان در نوروز هر سال و روزهای دیگر به ویژه چهارشنبه و جمعه به زیارت بالای کوه می‌شتابند که به باورشان شهیدی از خاندان آل علی (ع) است و قبل از رسیدن به زیارت تا طواف و قربانی ودعا برای ایرانیان را به انجام رسانند از زیارتی دیگر به نام پیر گندم بریان می‌گذرند و در این زیارت به سنگی که نماد الهی دارد، گندم برشته می‌پاشند و در روبه رو بر سنگی که نماینده اهریمن است سنگ می‌زنند و نمایشی از جهت گیری اهورایی خویش را پدیدار می‌سازند.
خسروی گفت: زیارت خواجه غلطان هنوز مورد احترام مردم مسلمان به ویژه نیازمندان است که گاه شب را نیز در همین مکان به بامداد می‌رسانند و برمبنای باوری کهن بر روی سنگی درآستانه ورودی آرام دراز می‌کشند و اگر نیت‌شان برآورده شود، بی اراده خواهند غلطید.
وی افزود: روایت‌هایی نیز در دست است که قبر برادر دانیال نبی در این کوه است و در روایتی دیگر این کوه به دستور سلیمان پیامبر و توسط دیو برای استراحت همسر بیمار سلیمان پیامبر ساخته شده و پس از بهبودی برای منطقه و مردمش دعای خیر شده است تا منزلت کوه خواجه از یک فراز منطقه‌ای به گستره فرهنگ و تمدن بشری تبدیل شود.
ویژگی‌های رازیگری و معماری
معاون میراث فرهنگی سیستان گفت: دیوارهای آن همه از چینه و توده‌های گلی ساخته شده و آجر در آن بکار نرفته است. دیوار حصار و دفاعی شهر از پائین کوه آغاز می‌شود و تا بالای آن می‌رسد. در نیمه‌های راه ساختمان کاخ و آتشکده قرار گرفته‌اند که در داخل دیوار دیگری محصور شده‌اند. پائین دیوارها به سبب ریزش آوار و تخریب تدریجی از خاک و توده‌های گلی انباشته شده و قسمت بالای آن‌ها نیز بر اثر دخالت عوامل طبیعی چون باد و باران گرد و استوانه‌ای و در برخی جای‌ها نازک شده است.
خسروی افزود: بنای کاخ در روی تراسی وسیع قرار گرفته و توسط دیوار حجیمی احاطه شده است. این دیوار دور تا دور حیاط وسیعی ساخته شده که دروازه ورودی آن از سوی جنوب و از طریق یک ورودی طاقدار است که آتشکده در قسمت شمالی آن واقع شده است. دروازه ورودی کاخ عبارت است از دری در ضلع جنوبی که به اتاقی گنبد دار باز می‌شود و در دو سوی شرق و غرب آن ایوان‌های وسیع مسقفی رو به حیاط مرکزی ساختمان قرار دارند.
وی گفت: بخشی از ساختمان در ضلع شمالی حیاط و در کنار سر بالایی کوه واقع شده است. این بخش از بنا مشتمل است بر یک دهلیز و راهرو وسیعی که به صفه فوقانی منتهی می‌شود. این صفه مرتفع‌ترین مکان ساختمان است و در آنجاست که معبد (آتشکده) واقع شده است.
معاون میراث فرهنگی سیستان تصریح کرد: آتشکده کوه خواجه از نوع خاصی است. اجزای داخلی بنا عبارت است از یک اتاق مرکزی با سقف گنبدی که یک راهرو تنگ و سربسته آن را احاطه کرده است. شالوده محراب آتش در آن اتاق وجود داشته و سنگ آتشدان آن که امروزه پیدا نیست در زمان هرتسفلد در گوشه‌ای واژگون شده بود. در دوره نخست ساختمان این کاخ در دهلیز طولانی که در پشت جبهه شمالی حیاط اصلی امتداد دارد ردیف ستون‌هایی در دیوار کار گذاشته شده‌اند که دارای کنگره‌هایی با برجستگی اندکی هستند.
خسروی گفت: طرح اصلی و شکل این بخش از ساختمان به سبک هنر هلنیستیک یا یونانی جدید است و از این نظر قابل توجه است که بنا بر قول هرتسفلد تنها اثری از سبک یونانی – باختری است که تاکنون در ایران باقی مانده زیرا این سبک معماری در دوران ساسانیان منسوخ شده است. قسمتی از این دیوار در اثر فشار طاق سست شده بوده و در نتیجه در دوران دوم استقرار در زیر آن شمعک‌هایی زده شده است و برای انجام این کار یک دیوار پشتیبان با طاق‌های ضربی نیز در کنار آن بنا کرده‌اند.
وی افزود: برای مرمت دیوار داخلی عمارت نیز دیوار پشتیبان ضخیمی چسبیده به آن ساخته‌اند که نقاشی‌های دیواری پیشین را پوشانده است. برخی بر این باورند که دیوار جدید پوششی بوده که تعمدا برای پوشاندن نقاشی‌های دیواری ساخته شده و از این روی آن را متعلق به دوران اوائل اسلام می‌دانند اما این تصوری بیش نیست زیرا برای پوشش نقاشی‌ها لزومی به ساختن دیواری ضخیم نبوده و راه‌های آسان‌تری برای از بین بردن نقاشی‌ها وجود داشته است. نقاشی‌های دیواری پس از برداشتن این دیوار نمایان شدند.
کک کهزاد
معاون میراث فرهنگی سیستان بیان کرد: کک کهزاد، این بنا در جنوب شرقی سطح کوه و مشرف بر قلعه اصلی (کهن دژ) ساخته شده است. این بنا پس از قلعه اصلی که در دامنه جنوب شرقی کوه خواجه ساخته شده، قدیمی‌ترین بنای موجود بر روی کوه خواجه است که احتمالا برای حفاظت و نگهبانی از آن بر فراز کوه و مشرف بر دشت اطراف آن ساخته شده است. فرم معماری و نحوه استفاده از مصالح و تکنیک‌های اجرایی بکار رفته در اجرای سازه‌ها نشان از معماری دوره ساسانی دارد. سیاحان و محققین مختلف ایرانی و خارجی از این بنا دیدن کرده و بیشتر آن‌ها در مورد تاریخ آن هم نظر هستند.
بنای کوشک چهل دختران: (کچک چل کنجه)
خسروی گفت: بنای قلعه چهل دختران در غرب بنای اصلی (کهن دژ) کوه خواجه قرار گرفته و در جنوبی‌ترین بخش از سطح کوه خواجه ساخته شده است. این بنا در بخشی از سطح کوه ساخته شده که به نسبت از سایر نقاط پیش آمده‌تر بوده و به خاطر دره‌ای که در غرب آن قرار دارد ( دره سوخته) به شکل دماغه‌ای دیده می‌شود.
آرامگاه خواجه، مقدس‌ترین زیارتگاه نزد مردم سیستان
وی افزود: این بنا بر بلندای کوه خواجه و در سمت شرقی سطح کوه خواجه واقع شده است. این زیارتگاه نزد مردم سیستان مقدس‌ترین زیارتگاه منطقه محسوب می‌شود. از این بنا هیچ کتیبه‌ای باقی نمانده است و در متون تاریخی تنها موردی که از این زیارتگاه یاد شده در کتاب احیاءالملوک ملک شاه سیستانی است که آن را مقبره برادر دانیال نبی می‌داند.
معاون میراث فرهنگی سیستان عنوان کرد: مردم بر این باورند که آرامگاه متعلق به «خواجه مهدی، شهیدی از خاندان آل علی(ع) است که در سن 66 سالگی با کاروانی که از طرف کرمان به سیستان عازم بوده‌اند در نزدیکی کوه سیستان به دست سارقان سمرقند شهید شد.
خسروی اضافه کرد: معماری بنای ساختمان آرامگاه به دوره صفویه باز می‌گردد. این بنا به نام زیارتگاه خواجه غلطان نیز معروف است چنین گفته می‌شود که افراد حاجتمند در مقابل درب مقبره دراز کشیده و در صورت برآورده شدن حاجت، شخص از خود بی خود شده و خواهد غلطید.
بنای خانه شیطان
وی گفت: این بنا در قسمت شرقی سطح کوه و بین بناهای آرامگاه خواجه غلطان و مقبره پیر گندم بریان قرار دارد. این بنا از جمله بناهای دوره اسلامی موجود بر سطح کوه خواجه است. با توجه به شیوه معماری و نوع مصالح و نحوه استفاده از آن می‌توان گفت که این بنا مربوط به روزگار صفویان است.
همه این شگفتی‌ها به همراه قایق سواری و توتَن سواری (نوعی قایق محلی که با گیاهی به نام توت ساخته می‌شود) در کنار کوه خواجه خاطره شیرینی را برای گردشگران فراهم خواهد ساخت که هیچ گاه یاد آن از ذهنشان بیرون نخواهد رفت.
تسنیم توصیه اکید می‌کند که کوه خواجه را از دست ندهید.
گزارش از داود صیاد
انتهای پیام/ ب
