رفاه پس از انقلاب بیشتر شد؛ توقعات غیرمنطقی بالا رفت

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، 36 سال از پیروزی انقلاب اسلامی ایران گذشت؛ اکنون زمانی است که باید نگاهی به پشت سر افکند تا با نقدی بر آنچه بر این انقلاب رفته مانع از فراموشی ارزش‌هایی شد که در ابتدا شعار این حرکت عظیم مردمی بود. همچنین نیاز است آنچه دستاورد انقلاب است، بیان شود تا پاسخی باشد برای برخی شبهه‌ها، که این روزها میان مردم مطرح است، شبهه‌هایی مانند افزایش فاصله طبقاتی، فقر، فساد اقتصادی... .

در همین زمینه خبرگزاری تسنیم با مرتضی عزتی؛ اقتصاددان و عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس تهران گفت‌وگویی داشته که در ادامه آمده است:

تسنیم: وضعیت اقتصادی کشور را بعد و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران چگونه ارزیابی می‌کنید؟

عزتی: انقلاب آرمان‌های بزرگی داشت که مهمترین‌ آن عدالت در بعد اجتماعی و اقتصادی، حکومت مردم بر مردم، اسلام و گسترش معنویت بود. البته بعد اقتصادی باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد؛ چراکه آرمان‌هایی که انقلاب مطرح کرد، رفع فقر و محرومیت، گسترش عدالت، کاهش فساد و تبعیض و رشد و توسعه بود که همه این آرمان‌ها، ابعاد اقتصادی دارد. برخی از این آرمان‌ها محقق شده است و در اجرای برخی دیگر چندان موفق نبوده‌ایم.

در زمینه رفع فقر و محرومیت و توسعه مناطق روستایی و محروم موفقیت چشمگیری داشتیم. شاخص‌های اقتصادی در مناطق محروم رشد مناسبی داشت؛ شاخص‌هایی مانند برخورداری از امکانات رفاهی چون برق، گاز، آب و راه؛ همین طور شاخص‌هایی مانند آموزش و بهداشت. معیارهای عدالت‌ هم در مجموع به سمت بهبودی پیش رفت، البته بیشترین مقدار تحقق عدالت و رفع محرومیت تقریباً در دهه اول انقلاب رخ داد. در این دهه شاخص‌هایی مانند توسعه انسانی به شدت رشد کرد؛ به طوری که بر اساس شاخص‌های بین‌المللی امید به زندگی نزدیک به 10 سال افزایش یافت. همچنین در بحث سوادآموزی تعداد باسوادان کشور از حدود چهل درصد به نزدیک 80 درصد رسید.

از طرف دیگر خودکفایی و استقلال اقتصادی که یکی از آرمان‌های انقلاب بود، در برخی زمینه‌ها محقق شد؛ به طور نمونه در بخش داروسازی؛ قبل از انقلاب تنها چند قلم دارو در داخل کشور تولید می‌شد. اما بعد از انقلاب، هزاران قلم دارو در حال تولید است. در برخی صنایع ساختمانی مانند، راه و سدسازی نیز پیشرفت خوبی صورت گرفت. همچنین  در دهه اول انقلاب به فناوری‌های خوبی هم دست یافتیم. در حالی که پیش از انقلاب هیچ کدام از این کارها را خودمان انجام نمی‌دادیم. شاید کیفیت ساخت‌وسازها متناسب با کیفیت کار امروز کشورهای پیشرفته نباشد، اما توانستیم این کارها را خودمان انجام دهیم.

البته بعد از دهه اول انقلاب - که روحیه خوداتکایی و خودباوری بسیار تبلیغ و تشویق می‌شد و نگاه‌ها به سمت عمران و آبادانی همه کشور بود - سرعت رشد چند شاخص مانند محرومیت‌زدایی، گسترش سواد، امید به زندگی، همگانی شدن بهداشت، دستیابی به فناوری‌های جدید کاهش یافت؛ رشد برخی از این شاخص‌ها در ده سال گذشته نیز ثابت بوده است.

تسنیم: کدام بخش‌های اقتصادی بعد از انقلاب متناسب با آرمان‌ها توسعه نیافت؟

عزتی: اگر به طور نسبی وضعیت ایران را با کشورهای همسایه خلیج فارس مقایسه کنیم، در برخی شاخص‌ها وضعیت بهبود نیافت. در سال­های پیش از پیروزی انقلاب، سطح اقتصادی ایران با کشورهای همسایه قابل قیاس نبود. ما چندین برابر از آنها در زمینه سواد، بهداشت، درآمد، رفاه، عمران و ... جلوتر بودیم  اما آنها در طی سال‌های گذشته رشد قابل توجهی داشتند. بر این اساس مشخص می‌شود که به طور منطقی به آن چه انتظار می‌رفت دست یابیم، نرسیدیم؛ به ویژه در شاخص‌هایی مانند درآمد، اشتغال، تورم، رشد اقتصادی و توسعه صادرات نسبت به ظرفیتی که داریم موفق نبودیم.

در دهه اول انقلاب با وجود جنگ تا سال 64 روند رشد اقتصادی صعودی بود اما به تدریج روند، سیرنزولی یافت تا اینکه منفی شد. بعد از جنگ نیز با وجود اینکه ظرفیت‌های در اختیار جنگ به سمت تولید هدایت شد وضعیت به اندازه ظرفیتی که داشتیم، بهبود نداشت.

رشد چهار، پنج درصدی اقتصاد کشور با توجه به ظرفیت‌های موجود قابل قبول نبود. درآمدهایی که در سال‌های اخیر وارد اقتصاد شد - که رقم  آن از سالانه 30 میلیارد دلار به نزدیک 120 میلیارد دلار افزایش یافت -  اگر به درستی به اقتصاد کشور تزریق می شد حداقل باید سالانه 20 درصد رشد اقتصادی ایجاد می‌کرد. این نشان می‌دهد که از این ظرفیت به خوبی استفاده نشد که اگر این اتفاق صورت می‌گرفت تا سالیان سال رشد اقتصادی کشور بالای 20 درصد می­ شد.

تسنیم: رشد اقتصادی کشور قبل و بعد از انقلاب چگونه بود؟

عزتی: پیش از پیروزی انقلاب، در دهه 1350، رشد اقتصاد بالا بود (حدود 10 درصد)؛ یکی از علت‌های آن افزایش درآمدهای نفتی و تزریق آن به پروژه‌های سرمایه‌گذاری بود. اگرچه برنامه‌ریزی درستی برای تزریق این درآمد صورت نگرفت، اما با وجود بی برنامگی بخشی از درآمد مورد نظر تزریق شد و رشد خوبی در آن دوران صورت گرفت. بعد از انقلاب علی‌رغم اینکه مدعی بودیم، دیگر نتوانستیم این رشد را تجربه کنیم؛ به ویژه با وجود درآمدهای نفتی سال‌های نیمه دوم دهه 1380 که سالانه به 100 میلیارد دلار ‌رسید. اصلا نمی‌شود از نظر اقتصادی توجیه کرد کشوری چنین درآمدی داشته باشد و رشد اقتصاد آن، این قدر پایین باشد. این مربوط می‌شود به ضعف مدیریتی که نتوانست مسیر درستی را انتخاب کند.

اما از جهت دیگر، رفاه عمومی به طور نسبی از پیش از انقلاب بهتر شده است. البته اگرچه روند رو به بهبود رفته است، ولی به معنی این نیست که ظرفیت ما همین مقدار است، بلکه ظرفیت اقتصادی کشور از شرایط موجود بالاتر است و باید بیشتر از این بالا رود.

یکی از جاهایی که هنوز ضعف داریم و نتوانستیم آرمان‌های انقلاب را محقق کنیم، بهبود شاخص‌های مبارزه با فساد اقتصادی است. البته در این زمینه در دهه اول انقلاب به دلایلی مانند پایبندی به آرمان‌های انقلاب و شدت برخورد با مفسدان و گرایش کمتر به دنیا حجم فساد اقتصادی پائین آمد.

اصلاً در آن زمان چنین موردی که مقامات رده بالای نظام دچار فساد اقتصادی شوند وجود نداشت. تقریبا حتی یک نفر از مسئولانِ دهه اول انقلاب و فرزندان آنها در آن دوره ثروتمند نشدند؛ به طور کلی در آن زمان هیچ مسئولی – حتی تا رده معاون وزیر- نبود که ثروتش به طور غیر معمول افزوده شده باشد یا برای رسیدن به پست، مقام و مانند اینها پول خرج کند. از سوی دیگر به دلیل جو شدید ضد فساد و ضد دنیا گرایی، افراد فاسد جرأت نداشتند سراغ چنین کار‌هایی بیایند و به چنین افرادی نیز پست و مقام داده نمی‌شد.

تسنیم: اکنون وضعیت چگونه است؟

عزتی: بعد از آن دوره، فضا به سمت ظاهربینی رفت؛ یعنی حضور افراد در پست‌های مهم بیشتر معطوف به ظاهر افراد شد و پیشینه و توانایی آنها کمتر ملاک بود. یکی از علل ملاک شدن ظاهر، عافیت‌طلبی مدیران بود؛ زیرا، بسیاری از مدیران، افرادی را ترجیح می‌دهند که بیشتر بله قربانگو باشند و هر چه آنها می گویند انجام دهند و یا نظر مغایر با رییس نداشته باشند؛ بر همین پایه، افرادی که ظاهر فریبی بیشتری کنند موفق‌تر می­ شوند. البته به قدرت رسیدن افراد فاسد می­تواند علت­های دیگری هم داشته باشد.

تسنیم: این یعنی اینکه ارزش‌های انقلاب در نسل مدیران دهه‌‌های بعد نهادینه نشد؟

عزتی: می­ توان برداشت کرد برخی مدیران تازه، به ارزش­های انقلاب پایبند نیستند، ولی برخی مسوولان همچنان آرمانگرا هستند، ولی یک انحراف ذهنی پیش آمد که ظاهر ملاک شد. مانند اینکه مدیر به ظاهر انقلابی، کسی را انتخاب می‌کند که بله قربانگو باشد؛ فردی که به ظاهر با او موافقت می‌کند، ترجیح داده می­شود، پشت پرده را هم نمی توان تشخیص داد و ممکن است پشت پرده هر کاری بخواهد انجام دهد. این درحالی است که کسی که حاضر است به قیمت از دست دادن پست خود حقیقت را بگویید و برای پیشرفت کشور از آرمان­ها کوتاه نیاید، برای کشور مفیدتر از کسی است که بله قربانگو باشد. در همین راه برخی هم با نیت و آگاهی، افراد ضعیف را انتخاب می کردند تا هر کاری می خواهند برایشان انجام دهند. این افراد توانایی انجام کار را برای کشور ندارند و شاید هم بخشی از عقب رفتن ها به این علت باشد.

در آغاز انقلاب مسئولان صریحاً مخالفت خود با یکدیگر را اعلام می‌کردند و بله قربانگو نبودند؛ در واقع نظام جایی برای این گونه افراد نداشت. ولی به مرور مسیر منحرف شد.

تسنیم: این یعنی دردهه اول انقلاب مدیران نظام دچار فساد نشدند؟

عزتی: نه، تنها می­ توانیم گفت که فسادی کشف نشده است و در میان افراد رده بالای آن زمان، نشانه ای از فساد دیده نشده است. دستکم می­ توان این گونه برداشت کرد که تعداد پرونده های فساد افزایش پیدا کرده است. بعد از گذشت 36 سال از انقلاب تا امروز که بسیاری چیزها اشکار شده است، حتی از یک مدیر آن دهه، پرونده فساد اقتصادی پیدا نشده است.

در ابتدای انقلاب مسئولی را پیدا نمی‌کنید که اعضای خانواده خود را در مناصب یا پست‌های مهم قرار دهد. اما اکنون فرزندان مدیران حتی با داشتن 25 - 20 سال سن، مشاوره مسئولان دیگر می‌شوند.

تسنیم: در این زمینه خلأ قانونی وجود دارد؟

عزتی: در ابتدای انقلاب افراد رعایت می‌کردند و نیاز به قانون نبود.

تسنیم: اکنون نیاز به قانون وجود دارد؟

عزتی: قانون داریم؛ نیاز است که جامعه مطالبه‌گر قانون و آرمان‌های انقلاب باشد و مسئولان قدرت مقابله با مردم را زمانی که چیزی را مطالبه می‌کنند، نداشته باشند. قدرت مسئولان در آسیب زدن به مردم بالاست؛ منظور این نیست که قانون به آنها این اختیار را می‌دهد، نه، بلکه آنها از خلأهای قانونی استفاده می‌کنند. وقتی یک نفر در مبارزه با فساد آسیب دید باقی مردم هم می‌ترسند که مطالبات خود را مطرح کنند.

سال­ها است که برخی از مسئولان از جایگاه خود برای بهبود وضعیت‌ خود، خانواده‌، دوستان و هم گروهی­ هایشان استفاده می‌کنند. این در حالیست که برابر قانون در ایران و در کشورهای دارای قانون ضد فساد، این موضوع مصداق فساد است و در کشورهایی که نظام اداری درست دارند، اگر مسئولی، چنین اقدام انجام دهد، برکنار می‌شود.

تسنیم: با این اوصاف چقدر این حق را به مردم می‌دهید که از شرایط اقتصادی ناراضی باشند؟

عزتی: این یک نکته کلیدی است؛ زمانی که انقلاب شد عده‌ای ناآگاهانه توقعات مردم را غیرعادی بالا بردند؛ این تصور در میان مردم شکل گرفت حق دارند بدون کار و تلاش در ناز و نعمت زندگی  کنند. عده‌ای هم ناآگاهانه اعلام کردند که همه چیز باید بین همه مردم توزیع شود. این موضوع کار را خراب کرد. همین باعث شد مردم توقع داشته باشند، همه چیز داشته باشند بدون آن که متوجه ظرفیت خود باشند. توقعات مصرفگرایانه و رفاه طلبانه به صورت غیرواقعی توسعه یافت. این توقعات قبل از انقلاب نبود؛ بر این پایه بیشتر مردم هر چه داشتند به آن راضی بودند.

این توقعات موجب شد که مردم فکر کنند حق‌شان است که همه چیز داشته باشند و چون الان ندارند، ناراضی هستند. پایه نارضایتی موجود از اینجا است. در واقع توقعات مردم متناسب با رشد اقتصادی نیست. آن زمان یک کارگر به درآمدی که داشت راضی بود اما اکنون 90 درصد مردم فکر می‌کنند که باید از ابتدا خانه، ماشین و همه چیز دیگر داشته باشند و به همین دلیل از درآمدشان و تامین نشدن فوری این نیازها ناراضی هستند.

تسنیم: کسانی که دوره قبل از انقلاب را درک کرده‌اند،‌ می‌گویند در آن دوره مشکل خانه و اشتغال وجود نداشت ...

عزتی: چون آن زمان افراد بعد از ازدواج، توقع نداشتند یکباره همه چیز داشته باشند. بسیاری خانواده­ها در آغاز زندگی در یک اتاق زندگی می‌کردند و از آن هم راضی بودند. فرهنگ اینگونه بود که امروزشان را با دیروز که بدتر بود مقایسه می­ کردند نه با وضع مطلوب.

پیش از انقلاب به طور نسبی چند درصد از افراد کشور، دیپلم داشتند. الان بیش از 80 درصد جوانان تحصیلات دانشگاهی دارند. شرایط اصلاً قابل مقایسه نیست. توقع‌ها بالا رفته در حالی که امکانات جامعه محدود است. این امکانات باید میان همه توزیع شود، ولی آن کسی که توانایی‌هایش بیشتر است باید بیشتر ببرد و بر عکس. 

باید توقع مردم را واقعی کرد. نباید برای آنکه خود را خوب نشان دهیم بگوئیم همه باید وضعشان خوب شود. باید هر کس متناسب با ظرفیت و توانش نصیب ببرد. مگر خداوند به همه به یک اندازه توانایی و امکانات داده است؟ اگر هر کس متناسب با ظرفیت، توانایی واستعدادش برخوردار شود، در ابتدا این فرزندان مسئولان هستند که متناسب با ظرفیت‌شان پست خواهند گرفت و مسوولان هم به تناسب درامد خواهند یافت و سپس همه مردم خواهند فهمید که باید به اندازه ظرفیت و توانشان توقع داشته باشند. البته باید یک کار فرهنگی بلند مدت کرد.  

تسنیم: آیا انقلاب دینی می‌تواند در توسعه شاخص‌های اقتصادی تأثیرگذار باشد؟

عزتی: سال‌های پایانی رژیم شاهنشاهی وضعیت شاخص‌های توسعه انسانی پائین بود. اگر آن روند برای این شاخص­ها ادامه می‌یافت، اکنون شرایط کشور در زمینه آن شاخص­ها بهتر از این نبود. اما پس از پیروزی انقلاب در دهه نخست شاخص توسعه انسانی جهش قابل توجهی داشت این بدین معنی است که ما در آن دوره و در این زمینه خوب کار کردیم.

تسینم: می‌شود گفت توسعه شاخص‌های انسانی نتیجه انقلاب اسلامی ایران بود؟

عزتی: به علت روحیه انقلابی مردم و مسوولان، رشد بهبودی در سال­های آغازین خوب بود. اگر جنگ تحمیلی در هر کشور دیگر بود، وضعیت بدتر از این می‌شد که دیدیم در عراق برخی از این شاخص­ها بدتر شد، اما در ایران وضعیت بهتر شد.

انتهای پیام/