به گزارش خبرگزاری تسنیم از دامغان، مسجد تاریخانه یکی از ارزشمند ترین بناهای اسلامی کشور و یادگار عصر طلائی دامغان به عنوان شاهراه تجاری و ارتباطی شرق و غرب و به ویژه جاده ری به خراسان و قدیمی ترین مسجد ایران به نظر بسیاری از کارشناسان امروز هر بینندهای را مجذوب تاریخ و هنر معماری خود می کند.
تاریخانه ترکیبی از لفظ ترکی «تاری» به معنی خدا و «خانه» فارسی است و به معنی «خــدای خـانه»، عدهای بر این باورند که این مسجد در گذشته آتشکده بوده و در واقع مسجد روی آتشکده بنا شده است و پس از تسلط اعراب آن را «ناری خانه» به معنی آتش خانه خواندهاند و سپس به تاریخانه معروف شده است.
درباره زمان ساخت بنای اولیه این مسجد، صاحب نظران بسیاری بحث کـردهاند، نویسنده «پمراه البلدان» دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمومنین علی علیه السلام نسبت داده است، «آرتور پوپ» ساخته شدن این مسجد را بین سال های 130 تا 170 هجری قمری دانسته و «محمد کریم پیرنیا» تاریخ ساخت آن را حدود 150 هجری قمری می داند.
در کتاب «تاریخ صنایع ایران» این طور آمده است که قدیمی ترین مسجدی که تاکنون به خوبی مانده تاریخانه دامغان است اگر چه کتیبه ای که تاریخ آن را تعیین کند وجود ندارد، اما از روی سبک بنا می توان آن را متعلق به قبل از سال 200 هجری دانست.
«آندره گدار» باستان شناس فرانسوی ضمن ارائه رسالهای مفصل سبک معماری مسجد تاریخانه را سبک دوره ساسانی میداند و متذکر می شود که در ساخت مسجد تاریخانه تمام اشکال معماری ایرانی خالص است و حتی در به کار بردن مصالح، همان مصالح به کار رفته در معماری ساسانی یعنی آجر، خشت و گچ و چوب است، در نتیجه تاریخ ساخت این بنا به اواسط قرن دوم هجری به زمان جلوس نخستین خلیفه عباسی «سفاح» در سال 132 هجری قمری و سلطنت هارون الرشید در 193- 170 هجری قمری برمی گردد.
وی می افزاید: نمونهای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می توانیم ارائه دهیم یعنی مطابق بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن شکل یافته، دو نمونه از میان آنها مسجد تاریخانه دامغان و مسجد جامع نائین است.
تاریخانه را مسجد چهل ستون نیز مینامند و این عنوان اغلب در ایران نماینده آن نیست که به طور حتم چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستونهای متعدد است.
نقشه این بنا نقشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری بوده، در دوره سلجوقیان به جای مناره خشت و گلی آن که ریخته بود برجی از آجر ساختهاند، این مناره جدید را در جای مناره قدیم نساختهاند بلکه در کنار آن بنا کرده اند.
این بنا شامل صحنی است به صورت تقریبی مربعی که از چهار طرف طاق هائی دارد و یکی از طاق نماها که عمیق تر از دیگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همین جهت مواجه با قبله است، نقشه این مسجد سادهترین و خالصترین و حتی می توان گفت علمیترین مساجد صدر اسلام است.
در بنای تاریخانه یعنی در اشکال معماری که در آن به کار برده اند و در شکل ساختمان هیچ چیز نیست که ایرانی خالص نباشد حتی می توان گفت که در این بنا هیچ شکل و هیچ جزئی از ساختمان نیست که متعلق به معماری زمان ساسانیان نباشد.
تاریخانه از حیث نقشه به قدری بیگانه از ایران است و از حیـث ساختمان به قدری ایرانی است که یکی از جهانگردان مشهور به نام «ایستویک» که به این قبیل اماکن توجه داشته، تصورکرده است که خرابه های آن یکی از معابد یا یکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پیلس است، بنابر وصفی که شد باید حتی المقدور تاریخانه را به دوره ساسانیان نزدیک دانست، ولی باید در زمانی متوقف شد که نقشه اصلی مسجد را کشیده اند به وسیله نمونه های اصلی می دانیم که این نقشه از اواسـط دوره بنی امیه متداول بوده است .
این مسجد در وسط دارای صحن بازی به ابعاد 72.26 متر طول و 72.25 متر عرض است که دور تا دور آن را فضاهای طاق داری فرا گرفته است، ورودی این مسجد از جناح طولی شرق است، پوشش مسجد، با طاقهای گهوارهای بر روی قوسها و ستونهای مستحکم صورت گرفته است.
امروزه طاقهای گهوارهای مسجد فرو ریختهاند، ولی در فرم اصلی قابل مقایسه با طاقهای گهوارهای مسجد جامع فهرج بودهاند.
ستونهای این مسجد مدور به قطر 160 سانتیمتر و محیط 90.4 تا 97.4 متر است و ارتفاعش از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن متکی است، 284 سانتیمتر و تا پشت بام 6 متر تمام شده است. هر ضلع از آجرهای مربع این ستونها 34 و ضخامت آنها 5.7 سانتیمتر است که به طور متناوب به پیروی از آجر چینی دوره اشکانی و ساسانی، افقی و عمودی روی هم چیده شدهاند.
در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصله دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روی زمین و قطر منتهی الیه آن در بالا 6.8 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نیست بعضی گفتهاند که بر اثر زلزله خراب شده است ولی مشاهده میکنیم که سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله میبود غیر منظم بود.
در ارتفاع ده متری آن کتیبهای به خـط کوفی با آجر صورت گرفته است و بانی آن ابو حرب بختیار ممدوح منوچهری است بنابراین، این مناره در فاصله سالهای 420 تا 430 هجری قمری ساخته شده است.
مسجد تاریخانه در ایام نوروز و دیگر روزهای سال پذیرای بسیاری از مسافران، گردشگران و علاقمندان هنر ناب معماری ایرانی و اسلامی و تاریخ کهن این مرز و بوم است.
انتهای پیام/ آ