به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، آرشیو ملی یکی از مراکز اصلی و حیاتی اسناد کشور است که به لحاظ تعداد سندهای نگهداری شده و همچنین نفاست این اسناد، جایگاه درخور توجهی در کشور و در منطقه دارد. آرشیو ملی ایران در دهه 80 با کتابخانه ملی ادغام و در نهایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شکل گرفت. بر خلاف کتابخانه ملی که دسترسی به منابع و بازدید از بخشهای مختلف آن بارها برای خبرنگاران ایجاد شده و گاه با درخواستهای فردی از رسانهها این امر میسر خواهد شد، آرشیو ملی طی سالهای گذشته همواره یکی از مراکز ناشناخته برای اهالی رسانه بود. هر آنچه که اطلاعات رسانهها را در این بخش تأمین میکرد، اطلاعاتی بود که به صورت پراکنده یا از طریق مسئولان امر گفته میشد و یا مطالبی بود که از زبان تعدادی محدود نقل میشد، اما روز گذشته اتفاق تازهای رخ داد و برای اولینبار طی سالهای گذشته این امر برای خبرنگاران میسر شد که بخشهای مختلف آرشیو ملی را بازدید کنند و با نحوه فعالیت بخشهای مختلف آشنا شوند.
ساختمان آرشیو ملی از بخشهای مختلفی تشکیل شده که به نگهداری، مرمت، پژوهش و اطلاعرسانی درباره اسناد موجود در مرکز میپردازند. تعداد 200 میلیون برگ سند در این مرکز نگهداری میشود که قدیمیترین این اسناد، مربوط به سال 726 هجری قمری، یعنی دوره آققویونلوهاست که مربوط به معافیت مالیاتی در دوره ایلخانان میشود و نفیسترین سند موجود در مخازن نیز به نقشه شیخ بهایی از زاینده رود اختصاص دارد که در آن خود شیخ، نحوه تقسیم آب در زایندهرود را ترسیم کرده است. این نقشه در 15 متر طول ترسیم شده و مبنای تقسیم آب زایندهرود است. قدم زدن در بخشهای مختلف آرشیو ملی، حس قدم زدن در تاریخ را تداعی میکند که گاه با یک برگ سند سری به کاخهای قاجار میزنید و گاه سر از فرامین شاهان صفویه در میآورید.
مراکز دیگری مانند وزارت اطلاعات نیز در کشور هستند که خود اسنادشان را نگهداری میکنند و به صورت دورهای تعدادی از اسناد را در مجلداتی منتشر و در اختیار علاقهمندان قرار میدهند. شرایط نگهداری اسناد در این وزارتخانهها و مراکز با نحوه نگهداری اسناد در آرشیو ملی متفاوت است، گفته میشود که شرایط استاندارد نگهداری اسناد در این مرکز، یکی از ویژگیهای خاص آن است که آرشیو را در کشور ممتاز و متمایز کرده است.
آغاز سفر سند تا مخزن
اگر سندی برای نخستینبار وارد ساختمان آرشیو ملی شود، ابتدا به آزمایشگاه بیولوژی وارد میشود تا بررسی و به لحاظ آسیبشناسی کنترل شوند. انجام نمونهبرداری از اسناد آلوده دریافت شده، کشت بیولوژیک نمونهها و تشخیص نوع آلودگیهای قارچی، استفاده از محلولهای رنگی و ایجاد بانک اطلاعاتی از موارد فوق از جمله اهم فعالیتهای بخش آزمایشگاه بیولوژی است. البته پس از این مرحله، کار به اتمام نرسیده و بازدید ادواری از مخازن آرشیو جهت کنترل شرایط نگهداری اسناد،کنترل آلودگی مخازن و انجام نمونهبرداری از هوا و اسناد آلوده در مخازن و همکاری مستمر با گروه آسیبزدایی و مرمت اسناد مرحله دیگری است که در این بخش انجام میشود.
نگار رئیسی، کارشناس مسئول بخش آزمایشگاه بیولوژی درباره تأثیر عوامل بیولوژی بر اسناد و خطراتی که امکان دارد از این طریق ایجاد شود، میگوید: عوامل بیولوژی مانند باکتریها، قارچها و حشرات در محیط زندگی به صورت عادی حضور دارند، اما اگر غلظت حضور آنها بیشتر شود، میتواند عواملی برای آسیبرسانی به اسناد را ایجاد کند. میزان رطوبت و دما نیز به همین صورت است و اگر مناسب نباشد، یکی از عوامل خطرناک برای اسناد به شمار میآید. مخازن آرشیو ملی استاندارد هستند، اما گاه برای نگهداری برخی از اسناد که شرایط خاصی دارند، در خلأ که هیچ اکسیژنی وجود ندارد، محافظت میشوند.
200 هزار برگ سند در معرض آسیب
این در حالی است که طبق آمارهای اعلام شده پیشبینی میشود تعداد 200 هزار برگ سند در شرایط نامناسب در منازل و مجموعههای شخصی نگهداری میشود. به گفته کارشناسان حوزه مرمت، اگر سندی در شرایط نامناسب نگهداری شود، تنها میتواند 50 سال به این صورت دوام بیاورد و پس از آن کمکم دچار آسیب میشود. با وجود آنکه بارها مسئولان در مراکز و کتابخانههای مختلف نسبت به این امر به مردم هشدار داده و در برخی از مراکز و سازمانها مانند کتابخانه ملی، شرایط نگهداری به صورت رایگان ایجاد شده است، هنوز برخی بر نگهداری میراث خانوادگی خود به این شیوه نادرست اصرار دارند.
آزمایشگاه شیمی و مشکلات تنفسی
پس از آن، سند به بخش آزمایشگاه شیمی وارد میشود. انجام فعالیتهای تخصصی بر روی اسناد آسیبدیده به منظور لکهبرداری، برطرف کردن الحاقات اضافی سند و یا مرمتهای غیر اصولی، تعیین pH و اسیدزدایی جهت استحکام بخشی اسناد در حال اضمحلال از جمله برنامههای مشخص شده برای این بخش است.
کار در آزمایشگاه شیمی مشکلات خاص خود را دارد. به گفته یکی از کارکنان این بخش؛ عمده افرادی که در این بخش کار میکنند به دلیل تماس با محلولهای شیمایی، با آسیبهای متعددی مواجه هستند که از جمله این موارد میتوان به ایجاد مشکلات تنفسی و خشکی دستها اشاره کرد. هرچند کارکنان و کارشناسان در طول مدت فعالیت در آزمایشگاه شیمی از ماسک و لباس مخصوص استفاده میکنند، اما مشکلات و عواقب این مواد خود را به مرور زمان نشان میدهد و گاه سرطانزا هستند؛ به همین دلیل افرادی که در این بخش مشغول به کار هستند، مشمول شرایط سختی کار میشوند.
مرمت اسناد؛ از نقاشی ناصرالدین شاه تا اسناد صفویه
بخش سوم سفر یک سند تا مخزن، بخش مرمت است که در اینجا با توجه به آسیبهایی که هر سند طی سالهای مختلف داشته، مورد مرمت قرار میگیرد. کارشناسان این گروه در دو بخش ضدعفونی و مرمت مشغول فعالیت هستند. به دلیل وجود آلودگی فراوانی که در مخازن و بایگانی اکثر سازمانها به علت فقدان شرایط ایدهآل و استاندارد مشاهده میشود، اسناد به مرور زمان با توجه به شیوع انواع قارچ و حشرات دچار خسارات شدیدی میشوند. کارشناسان بخش ضد عفونی با روشهای متداول و استاندارد به آفتزدایی منابع آرشیوی و کتابخانهای سازمان و دیگر دستگاهها حسب درخواست و بر طبق مقررات میپردازند.
اگر سندی نیازمند ضدعفونی شدن باشد، باید به مدت 72 داخل مخزن قرار گیرند که 48 ساعت اول به ضدعفونی و زمان باقیمانده به جدا شدن گازها از اسناد اختصاص دارد.
مخازن آرشیوی؛ سفری به اعماق تاریخ
اما یکی از بخشهای دیدنی در آرشیو ملی به مخازن آرشیوی اختصاص دارد که از دو بخش تابلو نقاشیها و نقشهها و ... و اسناد دولتی و غیر دولتی اختصاص دارد. حفظ امنیت در این مکان، یکی از اصولی است که به منظور پیشگیری از آتشسوزی، سیل و آبگرفتگی و سرقت لحاظ شده است. به همین منظور، دربهای این بخش از فولاد بوده و دیوارها سنگی است. همچنین پاکتهایی که در آنها بخشی از اسناد نگهداری میشود، ضد حریق است و لولهکشیهای این بخش به صورت کامل روکار در نظر گرفته شده است. به گفته عباس فاتحی، مدیر کل اطلاعرسانی و ارتباطات آرشیو ملی، در مخزن، سیستم اطفای حریق هوشمند نصب شده و به محض کمترین تحرک، به صورت خودکار اقدام میکند. اولین کار در مواقعی مانند آتشسوزی، خروج تمامی کارکنان از بخش مورد نظر است، زیرا این سیستم به صورت خودکار گاز co2 ایجاد میکند.
فاتحی ادامه میدهد: به صورت مداوم در این بخش مانور برگزار میشود تا با آمادگی کامل از ایجاد هرگونه مشکلی پیشگیری شود. تاکنون مشکلی از جنس آتشسوزی و ... در این بخش از آرشیو ملی رخ نداده است.
انگلیسیها از جان سندهای ایرانی چه میخواهند؟
او همچنین از مراجعه پژوهشگران خارجی در کنار محققان ایرانی به آرشیو ملی برای استفاده از اسناد یاد میکند و میافزاید: عموم آنها به دنبال اسنادی هستند که مربوط به کشورشان باشد؛ مثلاً کارشناسان انگلیسی بیشتر به دنبال اسناد حضور این کشور در ایران هستند.
کار هنری پروین اعتصامی و نقشههای کهن خلیج فارس
در بخش تابلوهای مخزن، آثار متعدد از سدههای مختلفی وجود دارد؛ هم آثاری که به لحاظ هنری ارزشمند هستند و هم آثاری که از نظر اطلاعات تاریخی نیز حائز اهمیتاند. از جمله این آثار میتوان به نقشههایی از ایران اشاره کرد که نام خلیج فارس در آنها ذکر شده است. علاوه بر این، یکی از تابلوهای دیدنی در این مجموعه، تابلویی است مربوط به روبان دوزی پروین اعتصامی که از سوی خانوادهاش به این مجموعه اهدا شده است. شرایط نگهداری در این بخش به صورت ویژه است، دما ثابت نگاه داشته میشود و کمتر زمانی است که نوری در فضا باشد؛ همه اینها برای آن است که اسناد کمترین آسیب را متحمل شوند.
عروسی شاه و ثریا در مخزن آرشیو ملی
در بخش اسناد در مخزن، هم تمبرهایی از دورههای مختلف وجود دارد و هم اسنادی از دورههای متعدد تاریخی. عمده تمبرهای مخزن به دوره پهلوی باز میگردد؛ از تمبر ویژه هزاره فارابی و هفتصدمین سالروز سعدی گرفته تا تمبر ویژه ازدواج محمدرضا پهلوی با ثریا. اما به گفته کارشناس این بخش، یکی دو تا از تمبرها نیز قدمت بیشتری دارند و به دوره احمدشاه باز میگردند. در مجموع در این بخش تعداد چهار هزار و 400 قطعه تمبر نگهداری میشود.
در بخش دیگری از مخزن که به صورت اسناد ویژه نگهداری میشود، فضا کمی متفاوتتر است. مسائل امنیتی بیشتری رعایت شده و طبقهبندی اسناد نیز در مجموعهها به شکلهای دیگری است. یکی از اسناد نگهداری شده در این بخش، وقفنامهها هستند که هنوز هم مورد مراجعه کارشناسان در حل برخی مسائل مربوط به وقف است.
برگههای «آری» ملت به جمهوری اسلامی
به گفته فاتحی، 30 سال طول میکشد تا اسناد به سند تاریخی تبدیل و در اختیار مراجعهکنندگان قرار گیرد. او در پاسخ به تسنیم درباره اسناد انتخابات میگوید: 30 سال باید از تولید سند بگذرد، تا به آرشیو ملی منتقل شود، اما استثنائاً برگههای دوره انتخابات تا دوره ریاست جمهوری رییس دولت اصلاحات به اینجا منتقل شده است.
«پژوهش» بخش نهایی بازدید خبرنگاران بود. در این بخش، به کارشناسان خدماتی مانند اسکن اسناد، ارائه میشود. در واقع این بخش، راهنمایی چگونگی دسترسی به اسناد را برعهده دارد. اگر اسناد مورد نیاز، اسکن شده نباشند، به مدت 10 تا 15 روز، طول میکشد تا اسکن اسناد در اختیار مراجعهکننده قرار بگیرد.
آرشیو ملی، آینه گذشته و آینده ایران است که در آن میتوان برگ برگ تاریخ کشور را دید؛ اسنادی از بیش از هفت قرن پیش تاکنون از روزهای پر فراز و نشیب کشور به دست رسیدهاند و حالا ما عهدهدار رساندنش به دست آیندگانیم.
انتهای پیام/