تفسیری روایی که در صحت انتسابش به مؤلف تردیدهایی وجود دارد
آرای برخی عالمان برجسته شیعه مبنی بر وثاقت تفسیر قمی است و مناقشه اصلی در بررسی این کتاب، صحت یا عدم صحت انتساب آن به علی بن ابراهیم است که مؤافقان و مخالفانی در این راستا دارد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران تسنیم «پویا» مسأله تفسیر از صدر اسلام تاکنون از جمله اشتغالات برخی عالمان دینی بوده تا جایی که حدود 370 تفسیر قرآن با رویکردها و روشهای مختلفی نوشته شده است. هر کدام از این علما با مشربهای فکری و رویکردشان از جمله رویکرد ادبی، فلسفی، تاریخی، اجتماعی، اخلاقی و دیگر موارد، اقدام به نگارش تفسیر با شیوههای مختلفی کردهاند. به عنوان مثال در رویکردهای نوین به تفسیر قرآن در مصر با نوعی برخورد ادبی با قرآن مواجهیم که بر اساس آن، قرآن پیش از آنکه نص دینی باشد، نصی ادبی و زبانی است.
در بحث روش تفسیری، هر عالمی به صورت آزادانه میتواند روش خود را در تفسیر انتخاب کند و در واقع آن چیزی که اهمیت دارد، رویکرد و مشرب فکری مفسر است که در تفسیر او اثرگذار خواهد بود، اما میتواند این رویکرد را توسط روشهای مختلف تفسیری ارائه دهد؛ این روشها عبارتند از: نقلی (روایی یا مأثوره)، قرآن به قرآن و روش عقلی. در این راستا به معرفی مهمترین کتب تفسیری مربوط به هر روش تفسیری به ترتیب تاریخ تألیف خواهیم پرداخت و ضمن بیان نقطه قوتها، دیدگاههای نقادانه را نیز مطرح خواهیم کرد.
«تفسیر القمى»، تفسیرى روایى و به زبان عربى، نوشته على بن ابراهیم بن هاشم قمى، محدث و فقیه امامى است که البته در صحت انتساب کامل این کتاب به قمی موارد قابل توجیه نیز وجود دارد. این کتاب در دو جلد تنظیم شده است، جلد اول، حاوى تفسیر 16 سوره ( از آغاز سوره حمد تا پایان سوره نحل) و جلد دوم، مشتمل بر تفسیر 98 سوره ( از آغاز سوره بنى اسرائیل تا پایان سوره ناس) است. روش تفسیر قرآن به قرآن، با دیدگاهى تأویلى، در مواضع بسیارى از تفسیر دیده مىشود.
در مقدمه تفسیر موجود، مباحث کلى علوم قرآنى به صورت تقسیمبندى آیات در حدود 50 عنوان به نقل از على بن ابراهیم مطرح سپس با ذکر آیه یا آیههایى به توضیح این عناوین پرداخته شده است. آشفتگى این مقدمه و عدم تطابق کامل فهرست عناوین با شرح آن، حاکى از وجود اختلالى در کتاب است. در این مقدمه از ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، خاص و عام استفاده شده و گفته شده که ترتیب آیات در هنگام جمعآورى آنها به هم خورده است.(دانشنامه تخصصی کتابشناسی و زندگینامه پایگاه نور)
علیبن ابراهیم قمی از آیات قرآن براى رد مذاهب مختلف غیر اسلامى، مانند بتپرستان و زنادقه و دهریه و برخى از فرق اسلامى، مانند معتزله، قدَریه- که به نظر وى همان مُجبِرهاند و نیز دیدگاههاى نادرست دیگر با عبارت «و أما الرد علی ...» استفاده مىکند و با آوردن روایاتى اجمالاً به مذهب امر بین امرین اشاره می‌کند. به عنوان مثال درباره ردّ ثنویت (دوگانهپرستی) با استناد به آیهای می‌گوید: و أما الرد على الثنویة فقوله «مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ؛ خدا فرزندی اختیار نکرده و با او معبودی [دیگر] نیست، و اگر جز این بود، قطعاً هر خدایی آنچه را آفریده [بود] باخود میبرد» قال لو کان إلهان لطلب کل واحد منهما العلو. می‌گوید اگر دو معبود باشد، هر کدام از آنها اظهار علوّ و برتری می‌کند.
همان طور که اشاره شد، این کتاب با دیدگاه حدیثى نوشته شده است، به همین خاطر مؤلف از ظاهر آیات، با استناد به روایات، به آسانى دست کشیده است. همچنین کتاب، از تفاسیر تأویلى شمرده شده و تأویلهاى دور از ذهن در آن بسیار است. همچنین در سند روایت، نام راویان ضعیفى چون حسن بن على بن ابى حمزة دیده مىشود، اما در هر صورت برخی علما مانند شیخ حر عاملی، مؤلف وسائلالشیعه این کتاب را از مصادر مهم رجالی میدانند.
بسیارى از آیات، به فضایل اهل‌بیت(ع) یا معایب دشمنان‌شان تفسیر شده است که معناى باطنى آیات به شمار مىآید. در این تفسیر تنها روایات گردآورى نشده بلکه گاهى آیات و کلمات موجود در آنها، بدون استنادِ روشن به روایات تفسیر و شأن نزول آیات به تفصیل بیان شده و قصص انبیاء و وقایع زمان پیامبر و مباحث فقهى حجم گستردهاى از کتاب را تشکیل داده است. گاهى معانى مختلف واژههاى مشترک در قرآن، ذکر و از آیات دیگر و روایات و اشعار شاعران بر تفسیر یک آیه دلیل آورده و گاه به نظر عامه اشاره شده است. در هر صورت آرای برخی عالمان برجسته شیعه مبنی بر وثاقت این تفسیر است و مناقشه اصلی در بررسی کتاب تفسیر قمی صحت یا عدم صحت انتساب آن به علی بن ابراهیم است که مؤافقان و مخالفانی در این راستا دارد.
ابو الحسن، على بن ابراهیم بن هاشم قمى از روات بزرگ شیعه در قرن سوم هجرى است. او از یاران امام حسن عسکرى علیه‌السلام و از مشایخ و اساتید معتبر ثقة‌الاسلام کلینى و از برجستهترین و معتبرترین روات شیعه به شمار مىآید. حدود 7140 روایت در مجموعههاى روایى بزرگ شیعه از او نقل شده که 6214 روایت آن را از پدر خود ابراهیم بن هاشم روایت کرده است. وى از احترام خاصى نزد علما و فقهاى شیعه برخوردار است و مرحوم کلینى در کتاب کافى بسیارى از روایات خود را به او مستند مىکند.
او جزء اولین راویان بزرگ حدیث در شهر قم است و فقهاى شیعه او را استاد مشایخ قم و از بزرگترین چهرههاى آن شهر مىدانند. شخصیتهاى فراوانى از محضر درس او بهره بردهاند که از جمله شاگردانش، ثقةالإسلام محمد بن یعقوب کلینى صاحب کتاب الکافی است.
در قسمت بعد به معرفی تفسیر فرات کوفی به عنوان دیگر تفسیر روایی شیعه خواهیم پرداخت.
انتهایپیام/
