نگاه ابزاری به دانش منطق، عامل رکود آن است/ منطق، ابزار اندیشیدن نیست

به گزارش باشگاه خبرنگاران تسنیم«پویا» ضرورت دانش منطق در دوره کنونی به دلیل حرکت تمدن سازانه انقلاب اسلامی دو چندان شده است. دانش منطق به این دلیل که معیاری برای اندیشیدن است و تاروپود عمده علوم به قواعد آن آغشته شده، جایگاه ژرفی در ساختار اندیشه بشری داشته و دارد. تمدن سازی که کلان غایت انقلاب اسلامی است از انقلاب علمی آغاز می شود. این انقلاب علمی به دلیل جایگاه دانش منطق، از این دانش آغاز می شود. در همین راستا و به همین دلیل به گفت و گو با دکتر علی دارابی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، استاد منطق دانشگاه امام صادق و مدرسه عالی شهید مطهری پرداختیم.

تسنیم: لطفا به عنوان مدخل بحث، تاریخچه مختصری از تکوین دانش منطق بفرمایید.

دارابی: در نگاه سنتی معمولا منطق به عنوان ابزاری معرفی می شود که هدف آن جلوگیری از خطای در اندیشه است. تاریخ رسمی منطق معمولا با ارسطو آغاز می شود. گرچه بی تردید در آثار افلاطون هم مباحثی مرتبط با منطق وجود دارد.  البته همه مباحث منطقی با  ارسطو آغاز نمی شود. در تاریخ منطق، سنت منطقی رواقیون در عرض سنت منطقی ارسطویی قرار دارد. پیش از اسلام آرام آرام ترکیبی از این دو سنت شکل گرفته و حاصل آن، وارد جهان اسلام شده است. پس از یک دوره ترجمه و شرح، مسلمین شروع به نوآوری در حوزه منطق کردند.

در آغاز، ابن سینا مباحث مهمی را به آراء منطق دانان قبلی افزود. راهی را که ابن سینا آغاز کرد، پس از او به مدت چند قرن ادامه پیدا کرد و بحثهای مهم و درخشانی در حوزه دانش منطق شکل گرفت اما این پویایی از قرن هفتم و هشتم هجری در محدوده حوزه فلسفی ایران پایان گرفت. از آن پس گرچه گاهی نکات جدیدی هم در حوزه منطق ارائه می شود اما در عمل، این دوران، تنها دوران آموزش است و مباحث، بیشتر تکرار نظرات گذشتگان است. به این ترتیب گرچه سنت منطقی نزد مسلمین، سنتی رو به رشد بوده اما از یک دوره ای به بعد، به دلایلی این رشد متوقف شده است.

تسنیم: دلیل این عدم ترقی و متوقف شدن چیست؟
دارابی: در این مورد هیچ تحقیق و بررسی دقیقی وجود ندارد. احتمالا یکی از دلایل، حمله مغول و تبعات تاریخی بعد از آن است. همچنین شاید یکی از دلایل، غلبه نگاهی است که منطق را کاملا به عنوان ابزاری در خدمت فلسفه می بیند.

تسنیم: یعنی نگاه ابزاری به دانش منطق یکی از عوامل رکود آن است؟
دارابی: بله

تسنیم: اما این نگاه شما با تعریف خود منطق دانان از منطق که می گویند ابزاری است برای جلوگیری از خطای در فکر، تناقض دارد. خود منطق دانان منطق را دانشی ابزاری می دانند!؟
دارابی: ابزار هست اما مثلا ابزار فلسفه بودن و ابزار فقه بودن متفاوت است زیرا شکل استدلالهای موجود در فقه با استدلالهای موجود در فلسفه متفاوت است. لذا درست است که هم فلسفه و هم فقه، منطق را ابزار می دانند اما نتیجه این نگاه ابزاری در این دو حیطه متفاوت است. البته بخشهایی از منطق هست که نه در فلسفه و نه در فقه و... کاربردی ندارد و این نشان دهنده آن است که می توان به این دانش، ورای نگاه ابزاری، نگاهی مستقل نیز داشت. چنین نگاهی در سنت منطق نزد مسلمین وجود داشته است اما از قرون8-9 هجری در جهان اسلام اگر نگوییم حذف شده حداقل بسیار کمرنگ شده است.

دانش منطق هنوز دانشی تمام شده نیست

در مجموع دانش منطق قدیم یک علم کامل تمام شده‌ای که اصول موضوع آن مشخص شده باشد و همه بر روی آن اجماع داشته باشند نیست. اما در آنچه امروزه به عنوان منطق قدیم در دانشگاه ها و حوزه ها تدریس می شود، معمولا هیچ اشاره ای به این اختلاف وجود ندارد. در تاریخ ما منطق‌دانانی وجود دارند که با بخشهای مهمی از آموزه‌هایی که در کتب درسی رایج منطق در دوره کنونی آموزش داده می شوند، مخالف بوده اند و این مخالفت، مخالفتی جدی است و استدلال‌هایی بسیار قابل توجه دارند. شاید بتوان گفت برخی بحثها در نظرات منطق دانان قدیم وجود دارد که نسبت به مطالب درسی رایج کنونی، مطالب دقیق‌تری است.

 سیر تکوین منطق جدید

اما درمورد دانش منطق جدید هم باید بگویم که سنت منطق جدید با فرگه آغاز می‌شود. پروژه فرگه در راستای بازگرداندن حساب به منطق است که در عمل شکست خورده اما نتیجه و پیامد کارش، رسیدن به یک نظام منطقی جدید و جدای از منطق ارسطوست. امروزه حوزه منطق جدید بسیار گسترده‌ است و متفکرین رشته های متفاوتی مثل ریاضی، فلسفه و حتی مهندسی درگیر مطالعه و بسط آن هستند. البته با وجود گستردگی منطق جدید باز نمی‌توان گفت که اصول موضوعه مشترکی در تمامی عرصه‌های این منطق وجود دارد.

در مقام مقایسه می توان گفت که سنت منطق جدید در نسبت با منطق قدیم بسیار گسترده تر است. سنت منطق قدیم سنت بسیار درخشانی است که ابداعات بسیاری دارد اما ضعفهایی هم دارد. گرچه شاید بتوان مدعی شد که بخشی از این ضعفها ناشی از توقف رشد بخش های مهمی از این دانش نزد مسلمین است.

تسنیم: بعضیها می‌گویند که زمین دانش منطق، عالم فکر و تفکر است وقتی این زمین را تغییر دهید، منطق دیگر کاربردی نخواهد داشت. آیا شما با این ادعا موافقید؟

دارابی: اگر منظور شما محدود بودن دامنه بحث منطق است، بله این ادعای صحیحی است. منطق درخصوص استدلال، آن هم گونه خاصی از استدلال صحبت می‌کند اما آیا قرار است ما درمورد تخیل و... هم در منطق حرف بزنیم؟ آیا اینکه منطق به حیطه‌ها و ساحتهای مختلف معرفت بشری نمی‌پردازد موجب کاستن از ارزش منطق می‌شود؟ پاسخ من به این دست سوالات پاسخی منفی است یعنی نپرداختن به این جنس مباحث موجب کاسته شدن از ارزش دانش منطق نمی‌شود.

تسنیم: چرا؟

دارابی: برای اینکه ما از ابتدا قبول کردیم هر علمی متکفل یک بخشی از دانش بشری باشد. البته باید توجه داشت که حوزه مورد مطالعه در منطق، در منطق قدیم و جدید متفاوت است. در حال حاضر حتی همه شیوه های اقناع در حوزه منطق قرار نمی گیرند

تسنیم: اما تاجایی که من می‌دانم بسیاری از بزرگان، منطق را ابزاری برای جلوگیری از خطای در اندیشیدن دانسته و می‌دانند و گستره این اندیشیدن از منظرشان بسیار مهم و وسیع بوده تا جاییکه به این اندیشیدن و تفلسف، فقه اکبر می‌گفتند و منطق به نوعی مانع خطای اندیشیدن در حیطه فقه اکبر می‌شده و می‌شود.

دارابی: در مقام تئوری شاید اما در عمل اگر ادعا کنیم که فرآیند درست اندیشیدن خلاصه می‌شود در قواعد موجود در منطق قدیم، ادعای نادرستی است. آیا مثلا تعریف کردن صرفا به همان شیوه‌ای است که منطق قدیم می‌گوید؟ آیا استدلال کردن صرفا محدود در همان شیوه ای است که منطق قدیم می‌گوید؟ باید گفت که نه، اینطور نیست. باید به این توجه کرد که شاید در تئوری، منطق معیار اندیشه هست اما در عمل، معیار همه شیوه‌ها و روشهای موجود اندیشیدن نیست.
نکته مهم درخصوص منطق قدیم این است که باید پذیرفت که پویایی این دانش منوط به قبول قواعد جدید و مباحث جدید است. اما اگر بخواهیم صرفا این دانش را یک دانش کاملی بدانیم و در مقابل ابداعات، جبهه‌گیری نماییم، پویایی ایجاد نخواهد شد. در حقیقت شاید دفاع جزمی از مباحث موجود در منطق قدیم بی احترامی به بزرگان این سنت نیز باشد.

تسنیم: علت این دفاع جزمی از منطق ارسطویی (منطق قدیم) چیست؟
دارابی: ‌امروزه منطق قدیم خوانده می‌شود اما بسیاری از کتب اصلی منطق قدیم بررسی نمی‌شود بنابراین تقابل نظرات مختلف دیده نمی‌شود. سنت منطق قدیم، سنتی بسیار درخشان است اما این به معنای بی‌عیب بودن نیست. ابن سینا هم در استدلالهای خودش دچار اشتباه شده و اصلا چیز عجیبی هم نیست. هر بحثی که در منطق، موجود است می‌تواند محل نقد و اشکال باشد. حتی شرایط انتاج قیاسی بنیادی مثل وضع مقدم در سنت منطق قدیم مورد اختلاف است. باید برای پیشرفت منطق به جای تکرار مکررات، اختلافات مطرح در این دانش را طرح کرد و نقدها و نظرات متفاوت و مختلف را بررسی نمود. باید تصویر جزمی موجود از قوانین منطق قدیم شکسته شود تا بتوان آن را به صورتی پویا بازسازی کرد.

تسنیم: مگر دانش منطق برای دقیق کردن ذهن انسان نیست پس چطور این همه تعارض در آن مطرح است و می‌تواند کلا محل نقد باشد؟
دارابی: در  دانش های یقینی دیگر مثل ریاضیات هم اختلافات جدی وجود دارد.

تسنیم: اما ریاضیات مدعی ابن نیست که معیاری برای اندیشیدن ارائه می کند درحالیکه منطق مدعی است که معیاری برای اندیشیدن است.
دارابی: من مثال ریاضیات را زدم برای اینکه بگویم می توان علی رغم اختلافات، دانشی پویا و کارآمد داشت.

تسنیم: یکی از اشکالات مطرح این است که اگر منطق در فرآیند اندیشیدن جایگاه بسیار مهم و والایی داشته و دارد تا جاییکه آن را معیار، قلمداد می‌کنند پس چرا در سخنان پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) هیچ اشاره‌ای نسبت به آن نشده است؟

دارابی: بسیای از دانشهای مختلف هم هستند که هیچ اشاره‌ای به آنها در احادیث نشده است و نمی‌توان یک علم را به صرف این ادعا که اشاره‌ای صریح و واضحی در احادیث به آن وجود ندارد کنار گذاشت.

تسنیم: به عنوان سوال آخر، به صورت کلی ، جایگاه منطق در در فضای آکادمیک و علمی کنونی کشور چگونه است؟
دارابی: آنطور که شایسته و بایسته است به منطق توجه نمی شود اما در کل وضعیت امیدوارکننده است. در ایران در رشته های فلسفه و ریاضیات گروه هایی به صورت خاص بر منطق متمرکز هستند و درین مورد تحقیق می کنند. 

انتهای پیام/