به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، همان طور که میدانیم جریان مذهبی یکی از ستونهای اصلی مبارزاتی علیه رژیم فاسد پهلوی بود. قطعاً یکی از مهمترین جریانهای مذهبی که پیش از بسیاری از گروهها رهبری مبارزه را شروع کرد، گروه فدائیان اسلام بود. شخصیت برجسته این جریان نیز سید مجتبی میرلوحی متولد سال 1303 و معروف به نواب صفوی بود و همو بود که فدائیان اسلام را با آمدنش به ایران از نجف پایه گذاری کرد. همچون دیگر جریانهای مذهبی مبارز، فدائیان اسلام نیز پیوندهای عمیقی با بازار داشتند. در واقع رویکرد فدائیان اسلام در درجه نخست مبارزه با جلوههای بیدینی بود که در وهله اول آن را در شخصیت و آثار اشخاصی همچون احمد کسروی متجلی میدیدند. این طرز نگرش بهتدریج به عرصه سیاست نیز کشانده شد و فدائیان اسلام از جریانهای مخالف دربار و کنار آیتالله کاشانی از حامیان جریان ملی شدن نفت شدند.
اقدامات آنها در حذف و اعدام برخی مقامات سیاسی بهویژه علی رزمآرا نخست وزیر وقت و عبدالحسن هژیر همچون عامل کاتالیزوری در تسریع جریان ملی شدن نفت بهرهبری مصدق شد، با این حال جریان فدائیان اسلام بهرهبری شهید نواب صفوی اگرچه با برخورد خشن نظام مواجه شد ــ تا جایی که حتی شخصیت طراز اول آن، یعنی خود نواب صفوی هم به جوخه تیر سپرده شد ــ اما در جریان مبارزاتی نیروهای مذهبی پس از خود تأثیرگذار بود.
شهید نواب صفوی و جریان فدائیان اسلام آغازگر برخوردی عقیدتی و انقلابی با جریانهای منحط دین ستیزی، سلطه پرستی و بیگانه پرستی بودند و بر آرمانها و عقاید انقلابیون بسیاری پس از خود تأثیر گذاشتند، در واقع آنها بهدنبال یک ایده بودند و آن هم برقراری حکومت خالص اسلامی بود، در این میان اگرچه نواب صفوی عمر کوتاهی بهویژه در عرصه مبارزه علیه نظام حاکم داشت، اما تأثیر شخصیت وی بیش از دیگر اعضای فدائیان اسلام بود. شخصیت و افکار وی تا آن اندازه مهم تلقی شد که بعدها بسیاری از انقلابیون سال 1357، خود را بسیار تحت تأثیر شخصیت وی میدانستند. یکی از چهرههایی که اندیشه سیاسی خود را تا حدی متأثر از نواب میداند مقام معظّم رهبری است، در حقیقت مقام معظّم رهبری اعتقاد به اسلام سیاسی را مدیون شخص نواب میدانند، به همین بهانه جستار زیر در پی آن بر خواهد آمد تا دیدگاه مقام معظّم رهبری درباره این شهید بزرگ را مورد واکاوی قرار دهد.
شهید سید مجتبی نواب صفوی در حال ایراد دفاعیات خود در دادگاه نظامی
*تبیین بیانات رهبری انقلاب درباره شهید نواب صفوی
فدائیان اسلام و در رأس آن شخصیت نواب صفوی در دیدگاه شخصیتهای ممتاز انقلاب اسلامی بهویژه امام خمینی و مقام معظم رهبری جایگاه والایی دارد. امام خمینی حتی با نامه نگاریهای متعدد با مراجع آن روز سعی در حرکتی اعتراضی ضد اعدام این مبارز کردند که در نتیجه فضای فکری حاکم بر جامعه روحانیت آن روز و مردم، اقدامات ایشان راهگشا نبود. از دیدگاه ایشان نواب صفوی روشنیبخش حیات اسلام و انقلاب راه مبارزین بود.1 فرزندان امام خمینی، شهید مطهری و بسیاری دیگر از مبارزین انقلاب به تمجید از فدائیان اسلام و نواب صفوی پرداختند. در این میان، رهبری انقلاب، حضرت آیت الله خامنهای، بیشترین توجه را به نواب صفوی، جاذبه شخصیتی او و مبارزات وی داشتهاند.
قطعاً اولین برخورد و تعاملی که افراد با شخصیتهای مورد علاقه خود دارند، بسیار تأثیرگذار بود. شوق دیدن نواب برای او و دیگر شاگردان مدرسه بهقدری بود که خود را آماده دیدار نواب کرده بودند: «شروع کردیم مدرسه را آب و جارو کردن و آماده شدن... آن روز جزء روزهای فراموش نشدنی من است... وقتی آمد دیدم که یک آدمی است قدکوتاه و ریزنقش... . سخنرانی نواب مثل سخنرانیهای معمولی نبود؛ او بلند میشد، میایستاد و با شعار شروع به حرف زدن میکرد و همین طور پرکوب و شعاری صحبت میکرد... بنا کرده بود به شاه و دستگاههای انگلیس بدگویی کردن. حرفش... این بود که اسلام باید زنده شود؛ اسلام باید حکومت کند و این کسانی که در رأس کار هستند... دروغ میگویند، اینان مسلمان نیستند.»2
شخصیتی که حتی در حال راه رفتن شعار میداد و منبری راه میانداخت و مردم را امر به معروف و نهی از منکر میکرد: «میرسید به افرادی که کراوات گردنشان بود میگفت "این بند را اجانب به گردن ما انداختهاند، برادر، باز کن". میرسید به کسانی که کلاه شاپو سرشان بود، میگفت "این کلاه را اجانب بر سر ما گذاشتهاند، بردار، بردار"».3
سالهای دستگیری اعضای فدائیان اسلام و سپس اعدام نواب صفوی مصادف با حضور رهبری انقلاب در مدرسه نواب خراسان بود. رسیدن خبر اعدام این شخصیت انقلابی به رهبری در سال 1334 خشم ایشان و دوستانش را پدید آورد و منجر به تظاهرات ضدرژیم و شعار علیه آن در مدرسه نواب شد. وقتی حاج شیخ قاسم قزوینی یاد مرحوم نواب صفوی را مطرح کرد، چشمان سیدعلی را مملو از اشک و شکوه کرد. در واقع رهبری انقلاب در سالهای 1331 یا 1332 و در سن پانزده سالگی بود که در مشهد اولین بار نواب را هم در مدرسه سلیمان خان و هم مدرسه نواب دیده بود و مجذوب سخنان و شخصیت این شهید شده بود.
رهبری انقلاب در اهمیت جایگاه نواب صفوی معتقدند: «وی اولین جرقههای انگیزش انقلاب اسلامی را در من به وجود آورد و هیچ شکی ندارم که اولین آتش را در دل ما نواب روشن کرد».5 رهبری انقلاب در ارتباط با شخصیتهایی که بهروی ایشان تأثیر گذاشتند، نواب را در درجه اول میدانند.6 عملکرد شهید نواب صفوی تا آن حد مورد توجه رهبری انقلاب بوده است که بهکرّات به تأثیر این شهید بهروی خود اذعان کردهاند. این تأثیر هم در بعد عملی و هم در ابعاد نظری بوده است. مهمترین تأثیر نواب بر ایشان و اساساً جریان انقلاب اسلامی، ایجاد دغدغه حکومت اسلامی و اندیشه اتحاد جهان اسلامی بوده است. رهبری معظّم انقلاب برای اولین بار سخن از تشکیل حکومت اسلامی و مخالفت با رژیم را از زبان نواب شنیده بود و همین سخنرانیها و دیگر اقدامات نواب توجه ایشان را به سیاست جلب کرده بود.7
اهمیت شخصیت نواب نزد رهبری انقلاب در حدی بوده که نواب را پیشآهنگ شهادت و جهاد در روزگار معاصر میدانستهاند، در واقع رهبری انقلاب بنا به گفته اطرافیان نواب صفوی بیشترین شناخت را از نواب و اندیشههای او داشتند. ممکن است یک نفر از کسی خیلی چیزها بداند، اما قلباً هنوز نتوانسته او را بشناسد.، اما ممکن است فقط یک ساعت با کسی باشد، اما طوری برداشت روحی و معرفتی از او داشته باشد که گویا همواره با بوده است. شناخت رهبری انقلاب از نواب در این دسته است، چنان که دختر شهید نواب صفوی نیز به این شناخت اذعان کردهاند.8
توجه نواب صفوی به همبستگی جنبشهای اسلامی نیز از مواردی بود که مورد توجه رهبری انقلاب قرار گرفت، در واقع عملکرد نواب در حوزه جنبشهای اجتماعی آنگونه بود که حتی محدود به زمانه خود او نشد. آرمانگرایی رهبری معظّم انقلاب و تأکید ایشان بر اتحاد فرق و جوامع مختلف اسلامی ریشه در دغدغههای شهید نواب صفوی دارد. شخصیت فراملی نواب صفوی و عملکرد منطقهای وی و بهویژه روابط این شهید با دیگر گروههای اسلامی در دیگر نقاط دنیا، بهویژه اخوان المسلمین نیز مورد توجه رهبری انقلاب بود، چرا که نواب خود متأثر از حسن البناء و جریان اخوان المسلمین در مصر بود.9
رهبری انقلاب رویکرد شهید نواب صفوی نسبت به مسائل آن روز جامعه را سیاسی، فرهنگی و نظامی برمیشمرند. از نظر ایشان تأثیر جریان نواب در آن برهه نادیده گرفته شده است. از نظر رهبری اگر اقدامات فدائیان اسلام و در رأس آنها شهید نواب صفوی در دوره ملی شدن نفت و سالهای 1329 تا 1332 نبود، دربار بهراحتی حاضر نمیشد حکومت را به دکتر محمد مصدق بسپارد.10
1. جواد امامی، خاطرات آیت الله مسعودی خمینی، تهران، انتشارات مهر، 1381، ص 125.
2. هدایتالله بهبودی، شرح اسم: زندگی آیت الله سیدعلی حسینی خامنهای (1357ــ1318)، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1391، ص 57.
3.همان، 58.
4.همان، 32.
5. پروین قائمی، نواب اسطوره مهر، تهران، انقلاب اسلامی، 1390، ص 12.
6. هدایتالله بهبودی، همان، ص 58.
7. شاهین رهنما، شهید نواب صفوی، تهران، برهان، 1384، ص 52.
8. ارمیا آدینه، سید مجتبی نواب صفوی، تهران، فراندیش، 1380، ص 42.
9.گفتگو با رهبری انقلاب درباره شخصیت شهید نواب صفوی، قابل بازیابی در: http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=1231
10. رحیم نیکبخت، مجموعه مقالات همایش بزرگداشت پنجاهمین سالگرد شهادت نواب صفوی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، ص 152.
مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران