عجایب هفتگانه عالم در اصفهان/کبوترخانه‌هایی با معماری استثنایی + تصویر
عملکرد پرسود کبوترخانه‌ها که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد بر جامعه ما پنهان مانده است، این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوب‌ترین کود شناخته شده جهان هستند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از شهرضا، کبوترخانه‌ها بناهای خشتی بزرگی هستند که توسط کشاورزان بنا می‌شده‌اند، این بناها دارای تیرهای چوبی متعدد در ناحیه فوقانی و شبکه لانه زنبوری در بخش داخلی خود هستند که مکان مناسبی برای زندگی کبوتران بوده است.
معماری داخلی کبوترخانه‌ها استثنایی است، عظمت این بناها هم به سبب گسترگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است، معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی- عجایبی حیرت انگیز و ماندگار را در این سیاره خاکی تحت عنوان کبوترخانههای ایرانی خلق کرده و چه زیبا این هماهنگی برجهای به رنگ خاک با سیاره خاکی از روزگاران پیش به یادگار مانده است، که سزاوار است به آنها برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه کرد.
کبوترخانه‌ها یا کفترخانه‌‌ها در گذشته برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان برای مصارف کشاورزی ساخته می‌‌شده است، ساخت چنین بناهایی در اصفهان و یزد و پیرامون آن معمول بوده است. کبوترخانههای کوچک و بزرگ ایران به حسب اندازه میان هزار تا 40 هزار کبوتر را در خود جای می‌دهند.
شاردن جهانگرد فرانسوی که در روزگار صفوی از ایران دیدن کرده است می‌نویسد« به باور من ایران کشوری است که بهترین کبوترخانههای جهان در آنجا ساخته می‌‌شود… این کبوترخانههای عظیم، شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاه‌های پرندگان ماست، در پیرامون اصفهان بیش از 3 هزار کبوترخانه شمرده‌اند.»
در دوره صفویه که اصفهان پایتخت ایران بوده است، حدود چهار هزار کبوترخانه در این استان ساخته شده، در آن دوره، زندگی مردم به زمین‌های کشاورزی وابسته بود و آنها با توجه به کم قوت بودن زمین از کود کبوترها استفاده می‌کردند، این نوع کود در مقایسه با کودهای دیگر، کاربرد بسیاری به‌ویژه در جالیز و باغ‌های انگور داشته، با چنین نگرشی بود که کبوترخانههای بسیاری ساخته شدند، این بناها از نظر معماری، سازه‌ای خشتی هستند که از حدود 400 سال پیش، حتی در روستاهای دورافتاده اصفهان بنا شده‌اند.
در کتاب تاریخ هزار ساله شهرضا آمده است، « فوآ» که در سال 1296 هجری قمری (1878 میلادی ) از اصفهان به سوی شیراز حرکت می‌کرده، گفته است، قمشه – نام قدیم شهرضا – باغ‌ها و کبوترخانههای زیادی دارد که ارتفاع آنها از برجهای اصفهان زیادتر است، ولی ساختمان آنها به زیبایی برجهای اصفهان نیست، همچنین در نوشته دیگری به سال 1303 هجری قمری آمده است: در درون و بیرون قمشه، برجهای کبوتر بسیاری هستند که آنها را برای فضله گرفتن از کبوترها ساخته‌اند.
از قرن‌ها پیش در نواحی و اطراف اصفهان این برج‌ها وجود داشته‌اند، به طوری که «ابن بطوطه» در اوایل قرن هشتم هجری قمری از برجهای کبوترخانه زیادی در اصفهان یاد کرده است، اما شاید تنها سندی که تا حدودی قدمت این برج‌ها را بتواند مشخص کند، این است که قازان خان، هفتمین پادشاه سلسله ایلخانی، برای حفظ کبوترها، شکارچیان را از شکار در نزدیکی کبوترخانه‌ها منع کرده بود.
در گذشته حدود چهار هزار کبوترخانه در کل استان اصفهان بوده است
براساس مدارک مستند و آنچه که در سفرنامه‌ها آمده، در گذشته حدود چهار هزار کبوترخانه در کل استان اصفهان بوده است و در شهرضا نیز حدود 10 کبوترخانه وجود داشته، ولی اکنون دیگر کبوترخانه‌ای در شهر باقی نمانده است.
در شهر منظریه که در نزدیکی شهرضا قرار دارد، 12 کبوترخانه باقی مانده که تعداد آنها در گذشته به حدود 30 تا 40 اثر می‌رسیده است، همچنین از مجموع 30 کبوترخانه شهرستان شهرضا، تنها سه کبوترخانه در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند .
معماری داخلی کبوترخانه‌ها
معماری داخلی کبوترخانه‌ها استثنایی است، عظمت این بناها هم به دلیل سترگی و شکوه و هم به دلیل تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است .
طراحی و انتخاب سایت‌های دایره‌ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است.
نقل شده است که مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند، سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می‌نویسد: « کبوترخانههای عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاه‌های ماست، این برج‌ها را از آجر بنا می‌کنند و رویش را گچ و آهک می‌کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخ‌هایی تعبیه شده تا کبوتران در آنها آشیانه کنند.»
توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت کبوترخانه های پلکانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است، در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان‌پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاه‌های «آبشخور» امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می ساختند.
کبوترخانه‌ها و اقتصاد
اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمان‌هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه‌ها صادر کرد و بی‌انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی‌بهره باشیم و هیچ کاری درخور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم.
متأسفانه عملکرد پرسود این بناهای باارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است، این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوب‌ترین کود شناخته شده جهان هستند.
جهانیان ایرانیان را حساس‌ترین انسان‌های جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می‌دانند، بر ماست که چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز کبوتران که هر کدام یک جاذبه توریستی است، با یکدلی و همکاری سازمان میراث فرهنگی، سازمان حفظ محیط زیست، جهاد کشاورزی و سایر سازمان‌های مرتبط، همگی در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری که زیرساخت ارتقاء صنعت کشاورزی این مرز و بوم است.
آسیب شناسی کبوترخانه
با تغییرات زندگی انسان‌ها در صد سال گذشته کم‌کم کبوترخانه‌ها جایگاه پیشین خود را از دست دادند، مالکیت این برج‌ها که بیشتر موروثی و برخی متعلق به حاکم بود با تغییرات ایجاد شده در وضعیت کشت و کار بی‌معنی شد، زمانی برج‌ها خرید و فروش می‌شدند اما با ورود کودهای شیمیایی ارزان‌تر و سهل‌الوصول‌تر دیگر جایی برای کبوترخانه‌ها و تحمل زحمت جمع‌آوری فضله و تهیه کود از آنها باقی نمی‌ماند، گسترش شهرها سبب شد اطراف کبوترخانه‌ها مسکونی شود که این مسأله سبب فراری شدن کبوترها و عدم رغبت آنها به آشیانه‌سازی در برج‌ها شد.
زمین‌های زراعی که مسکونی شدند، کبوترها نیز مهاجرت کردند یا طعمه شکارچیان شدند در اواخر دوره قاجاریه شکار بی‌رویه کبوتر و یکی از تفریحات حاکم اصفهان بود که این خود از عوامل کاهش تعداد کبوتر بود.
ارنست هولستر نیز در کتاب خود به قحطی سال 1870 ـ 1869 در اصفهان اشاره می‌کند که سبب شد عده زیادی کبوتر کشته و پراکنده شوند، او می‌گوید: «بسیاری از کبوترخانه‌ها نیز در اثر اهمال درهم ریختند و خراب شدند».
با توجه به مسائل یاد شده شاید بتوان عوامل اصلی که سبب از بین رفتن این برج‌ها شده‌اند را به صورت زیر خلاصه کرد.
برج‌ها نسل اندر نسل از پدر به فرزند رسیده است
با بررسی که در برجهای اصفهان و حومه به عمل آمد، معلوم شد که برج‌ها نسل اندر نسل از پدر به فرزند رسیده و بیشتر آنها متعلق به ورثه مالکان قبلی است در آن موقع که بین مالکان اختلاف بروز می‌کرد هر یک از شرکا بنا به مصالح خود برج را رها کرده و بدین ترتیب تعمیرات برج به موقع انجام نمی‌شد، عدم رسیدگی به کبوتران بویژه دانه‌ریزی در فصل زمستان سبب مهاجرت کبوتران و از فعالیت افتادن تدریجی برج می‌شد، بطوریکه با گذشت یک نسل برجی آباد تبدیل به برجی متروکه و مخروبه می‌شد.
به علت بالا رفتن بی‌رویه قیمت زمین‌ها و تبدیل زمین‌های زراعت به مسکونی، ایجاد واحدهای صنعتی و مسکونی، بهره‌برداری تعدادی از برج‌ها را غیر ممکن ساخته، حتی در بعضی موارد دیده شده که برج‌ها را به علت فوق تخریب کرده‌اند.
یکی دیگر از علل خرابی برج‌ها عدم رسیدگی به تعمیرات برج‌ها نفوذ آب از صحراهای اطراف به پی‌های برج و برف و باران در برج‌ها و نداشتن شیب صحیح و ناودان‌های مربوط به بام برج است.
کبوترخانههای روستای اسفه شهرضا از مرتفع‌ترین کبوترخانههای ساخته شده در باغ‌های شهرضا و اصفهان است، به گونه‌ای که هنگام عبور در جاده اصفهان- شهرضا دیده می‌شوند، این کبوترخانههای زیبا در حال از بین رفتن هستند و یکی از آنها خراب شده و سزاوار است مسئولانی که در مقابل همین برج‌ها بزرگترین پارک جنوب استان را ساختند اندک توجهی هم به این کبوتر خانه کنند.
کبوتر خانه اسفه سالار که در بافت قدیم محله اسفه سالار شهر منظریه و مربوط به دوره قاجار است، دو کبوترخانه که گویا نقش دو برج دیده بانی را هم بر دوش داشته‌اند و به گفته مرحوم حسین علی سلیمانی راهی پنهانی بین این دو کبوتر خانه وجود داشته است، این دو برج کبوتر در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.
برج کبوترخانه عمروآباد، این کبوترخانه در بافت مرکزی قلعه قدیم عمروآباد قرار دارد و در مواردی از آن به عنوان مکان دفاعی استفاده می‌کرده‌اند، یکی از قدیمیان این روستا درباره این برج می‌گوید، «در قحطی اواخر دوره قاجار و به طور مشخص سال 1288 هجری شمسی که ناامنی و غارت در تمام مناطق مرکزی ایران رواج داشته است، اردوی غارت گران به روستاهای شهرضا هجوم می‌بردند، مردان عمروآباد و چند روستای مجاور با اسکان زنان و کودکان در برج عمروآباد و یاری سادات هاشمی به‌ویژه مرحوم سید محمد حسین هاشمی و فرزندش میرزا محمد صادق که از روحانیون سرشناس منطقه در همان زمان بوده‌اند و پرداخت مبلغی گزاف مانع تجاوز به نوامیس خود شدند».
این کبوتر خانه در دهه هشتاد رو به خرابی می‌رفت که با اقدامات جمعی از دوستداران میراث فرهنگی و مسئولان وقت شهرستان در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسید و تا حدودی تعمیر شد.
انتهای پیام/
