نگاهمان به جایگاه حج را ارتقا دهیم/ حج، مقوله‌ای تمدن‎ساز است

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا عمده نگرش مسلمانان به آموزه‌های دینی تاکنون مبتنی بر نگاه فقهی بوده است و متأسفانه آنچنان که شایسته است در حوزه معرفت و معرفت‌افزایی ورود جدی صورت نگرفته است. هرچند در برخی زمینه‌ها مثل اسرار نماز و اسرار روزه و ... مباحثی شکل گرفت، اما حجم این مقدار مطالعات به حدی اندک است که به حق می‌توان نام آنها را تک‌نگاری گذاشت.

مقوله حج نیز از آن دسته آموزه‌های دینی است که نسبت به آن غفلت صورت گرفته است در حالی که این آموزه مهم دینی به خودی خود دارای ظرفیت‌های بالای معرفتی است که در احادیث اهل‌بیت(ع) به بخشی از این ظرفیت‌ها اشاره شده است، اما در نگاه اندیشمندان مورد غفلت واقع شده است. طرح ابعاد معرفتی مقولات دینی مانند حج مکلفان را نسبت به چرایی اعمال و مناسک آشنا می‌کند و اولین اثرش این است که ایمانیات افراد را ارتقاء می‌دهد و اثرات معنوی آن عمل را در وجود افراد ماندگارتر می‌کند.

حال به این بهانه خدمت دکتر غلامرضا گودرزی، رسیدیم تا درباره یکی از ابعاد مهم معرفتی حج یعنی «ارتباط حج با آخرالزمان و ظهور» به گفت‌وگو بنشینیم.

وی که سابقا ریاست دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق (ع) را بر عهده دارد، آینده‌نگری و نظام‌های موعود (دکتری) در دانشگاه امام صادق(علیه السلام) و دانشگاه دفاع ملی از دیگر سوابق آموزشی اوست. کتاب‌های «تصمیم‌گیری استراتژیک با رویکرد موعود شیعی» و «افق جهانی، مدل مدیریت راهبردی موعودگرا» دو اثر مهم وی در حوزه مهدویت و آخرالزمان است. همچنین «تمدن‌سازی و هنر زمینه‌ساز، آینده‌نگری الهی، ضرورت تدوین الگوی پیشرفت کشور» و «تصویرپردازی از مدیران آینده، به سوی الگوی قرآنی» سه اثر مرتبط با موضوع مهدویت و آخرالزمان اوست.

دکتر گودرزی در سال 91 طرحی تحقیقاتی را با نام «تعالی عملیات حج و زیارت» را به  بعثه مقام معظم رهبری اسال کرد که مورد استقبال مسئولان امر واقع شد.

وی موضوع حج را از موضوعات راهبردی اما مغفول در نظام جمهوری اسلامی و تمدن اسلامی می‌داند و اشاره می‌کند: اینکه می‌گوییم مغفوله به این معنا نیست که سازمان یا بعثه‎ای فعالیتی درباره حج ندارند بلکه منظور این است که نگاه راهبردی نسبت به مسأله حج ضعیف است. اگر اهمیت راهبردی حج را درک کنیم، می‌بینیم تاکنون بهره‎برداری لازم از این فضا را نبردیم.

گودرزی در بخش دیگر سخنان خود سه منطقه را از مهم‌ترین مناطق  آخرالزمانی معرفی کرد و افزود: در روایات سه منطقه راهبردی و مهم آخرالزمانی را نام بردند که حجاز از جمله آنهاست؛ لذا هر اندازه به آخرالزمان و ظهور نزدیک می‌شویم، حوادث این سه منطقه به یکدیگر گره می‌خورد و ارتباط پیدا می‌کند.

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید.

تسنیم: شما در طرح نظریات خود درباره حج، چهار بُعد را برای پرداختن به این مسأله معرفی کردید؛ در این باره بیشتر توضیح می‌دهید؟

حج حداقل چهار بُعد و یا اثر دارد؛ اینکه می‌گوییم حداقل به این معناست که هر اندازه بیشتر مطالعه می‌کنیم، ابعاد بیشتری از آن به رویمان باز می‌شود. اولین موردش، آثار معنوی حج است. یعنی انسان مسلمان وقتی در سرزمین حجاز و مکه قرار می‎گیرد، ناخوداگاه حس معنوی سراغ او می‌آید. این معنویت در روحیه زوار بسیار اثرگذار و جهت‎دهنده است. ما خاطرات متعدد از افرادی داریم که در حین مراسم حج دچار تحولات روحی زیادی شدند و زندگی آنها را تحت تأثیر گرفته است. بنده خودم شاهد بانوانی بودم که حجاب مناسبی تا قبل از سفر حج نداشتند، اما به محض بازگشت از این سفر معنوی، حجاب خود را رعایت کردند. البته میزان بهره‎برداری از معنویات حج و میزان ماندگاری آن در هر فردی متفاوت است. عده‎ای ممکن است تا آخر عمر این حس را حفظ کنند، اما عده‎ای ممکن است در بازه زمانی اندکی حس معنوی خود را از دست دهند. بنابراین بستگی به توفیق الهی نیز دارد.

اثر دوم موضوع حج، اثر سیاسی و فرهنگی است. به این معنا که در هر مراسم حج حدود 60 کشور اسلامی و نیز مسلمانان سایر کشورها در آن مکان مستقر می‌شوند و ممکن است مهم‎ترین اولویت‎های جهان اسلام در آنجا مورد بحث و بررسی قرار بگیرد و لازم نیست برایش همایش یا سمینار بگذاریم.

اثر سوم موضوع حج، اثر اقتصادی است. امسال حدود 87 هزار زائر از ایران به عربستان اعزام شدند. پشتیبانی این زائران یک حرکت اقتصادی در کشور ایجاد می‌کند. ما تاکنون متأسفانه به این بُعد اقتصادی یک مقدار منفی نگاه کردیم. با درگیر کردن خود مردم می‌توان یک فضای اقتصادی را باز کرد.

حج، گنجینه مهم اندیشه اسلامی است
بُعد دیگر مسألۀ حج، بُعد راهبردی آن است. به این معنا که در نگاه تمدن‎سازی، حج از جهات مختلف می‌تواند برای ما الگو شود. تا جایی که ذهنم یاری می کند، ما هیچ حادثه یا پدیده‎ای در دنیا نداریم که به عظمت حج برگزار شود. امسال نزدیک به 4 میلیون نفر به حج می‌روند. سازماندهی این تعداد نفرات با ارائه یک دستورالعملِ منظم و در قالب مناسک حج از سوی دین مبین اسلام، نشان‌دهنده پتانسیل بالای راهبردی اسلام است. با این نگاه، چند سالی است که وارد مطالعات مرتبط با حج و زیارت شدیم و به این نتیجه رسیدیم که حج گنجینه‎ای بسیار مهم در اندیشه اسلامی است که ما نسبت به آن غفلت کردیم.

مدل اعزام حجاج کشورمان بر اساس نظام کاروانی و رأفت اسلامی است

تسنیم: آیا در این باره با سازمان حج و زیارت تعاملی داشتید؟

ما به سازمان حج و زیارت طرحی به نام «تعالی حج» ارائه دادیم که در برگیرنده کلیه عملیات مربوط به حج و زیارت شامل موارد سخت‎افزاری و نرم‎افزاری بود، اما مبنای کارمان همین چهار رویکرد اساسی بود که خدمت شما عرض کردیم. تقریباً جمهوری اسلامی ایران مدل اعزام حجاجش متفاوت از سایر کشورهاست. مثلاً ما نظام کاروانی داریم. شما برخی کشورها را می‌بینید که به صورت کاروانی به حج می‏‌برند، اما روحانی کاروان ندارد. یک نفر در مسجدالحرام مثلاً برای هزار نفر می‎نشیند تا پاسخگوی سؤالات مردم باشد. اما کشور ما برای یک جمع مثلاً 200 نفره یک روحانی قرار می‌دهد؛ یعنی توجه‌مان نسبت به ابعاد معنوی حج بیشتر است. طرح ما روی این حوزه کار می‌کند و حتی با چگونگی تغذیه زائر هم سر و کار دارد.

برخی از کشورها اصلاً این موارد جزئی برایشان اهمیت ندارد، اما برای ما حتی نوع غذا خوردن زائر موضوعیت دارد. فرد ممکن است تا جایی غذا بخورد که به زیارتش لطمه بخورد. یا ممکن است به قدری گرسنگی بکشد که توانایی انجام اعمال حج را نداشته باشد. لذا باید به گونه‌ای برای تغذیه زائر برنامه‎‎ریزی کنیم که هم از اعمالش کم نگذارد و هم توانایی انجام مناسک حج را داشته باشد. همچنین موضوع اسکان و سایر موارد دیگر مانند حمل ونقل، آموزش و... از دیگر موضوعات مرتبط با حج است.

موضوع حج، فرهنگ‌ساز و اندیشه‌ساز است

تسنیم: نگاه دیگری که شما بر اساس  بحث تخصصی‌تان به حج دارید، نگاه آینده‎پژوهانه، تمدنی و آخرالزمانی است؛ ارتباط حج با این مقولات چیست؟

متأسفانه نسبت به این نوع نگاه هم غفلت صورت گرفته است. برای اینکه این مسأله بیشتر تبیین شود مثالی عرض کنم. ببینید جزو اولین گام‎های تمدن‎سازی اصلاح اندیشه‎هاست. شاید بتوان گفت در هر مراسم حج چیزی حدود 2 میلیون نفر در داخل کشور به طور مستقیم و غیرمستقیم درگیر مسأله حج و زیارت می‌شوند. یعنی علاوه بر زائرانی که به حج می‌روند، خانوادۀ حجاج نیز ناخداگاه درگیر مسألۀ حج و زیارت می‌شوند. لذا موضوع حج و زیارت فرهنگ‎ساز و اندیشه‎ساز است و افراد را در فضای معنوی قرار می‌دهد. بنابراین حج از نگاه تمدنی چنین اثری نیز دارد و مجموعۀ نظام اسلامی می‌تواند با همین نگاه تمدنی خانواده را تربیت کند که همان ماندگاری آثار حج است.

سوء استفاده دشمن از غفلت مسلمانان نسبت به حج
از سوی دیگر در پنج مرحله‎ای که رهبر معظم انقلاب برای تمدن‎سازی مطرح می‌کنند، حج نقش کلیدی دارد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مسألۀ حج همواره جزو اولین تأکیدات امام(ره) بود. اکنون نیز رهبر معظم انقلاب از ظرفیت حج برای ابلاغ پیامشان به سراسر دنیا استفاده می‌کند. این موضوع نیز مربوط به نگاه آینده‎پژوهانه و تمدنی است که البته متأسفانه از آنجایی که نسبت به این مسأله غفلت می‌کنیم، جبهۀ مقابلمان که جبهۀ باطل است، بر این نوع نگاه سرمایه‎گذاری و برنامه‎ریزی می‌کند تا جایی که سال گذشته شاهد بودیم که عده‎ای به دنبال تخریب جایگاه حج بودند.

نکتۀ دیگر در نگاه تمدنی به حج به این ترتیب است که حج، مجموعه‎ای از تمام عبادات و اخلاقیات است. یعنی کسی که با معرفت به حج می‌رود، نماز، خمس و زکات و سایر اعمال عبادی و رفتارهای اخلاقی‌اش اصلاح می‌شود. بنابراین شما به یک باره کل پازل ذهنی جامعه و یا به معنای دیگر ارکان دینی و متعالی‎ترِ تمدن اسلامی را تقویت می‌کنید. اگر ما با این منظر نگاه کنیم، می‌توانیم روی این 2 میلیون ظرفیتی که قبلاً عرض کردم، کار فرهنگی کنیم.

فهم عالمانه و تفکر صحیح آخرالزمانی باعث حرکت هوشمندانه جامعه می‌شود

تسنیم: درباره ایده‌تان نسبت به جایگاه حج از نگاه آخرالزمانی بفرمایید.

روایات زیادی درباره ارتباط حج و آخرالزمان داریم که اصلاً برای قشر فرهیخته جامعه و مسئولان امر اصلاً جلب توجه نکرده است. ابتدا این نکته را عرض کنم که برخی اندیشمندان روایات آخرالزمانی را مورد خدشه قرار می‌دهند و آنها را از جهت سندی و متنی نقد می‌کنند. فرض کنید ما نزدیک به 15 هزار روایات آخرالزمانی داریم که با کار علمی که روی آن‎ها صورت دادیم، چیزی نزدیک به 7 هزار حدیثِ متقن در این زمینه داریم. در بین این 7 هزار روایت، اگر تشابهات حدیثی و روایی را کم کنیم، تقریباً به چهار هزار حدیث می‌رسیم. حال عرض ما این است که همین مقدار با کم و زیادش را به 500 روایت برسانیم؛ سؤالم از این عده اندیشمندان این است که آیا ما نسبت به همین مقدار روایت هم توجه کردیم و برنامه‎ای داریم و یا صرفاً یاد گرفتیم نقد متنی و سندی کنیم؟

طرح مباحث آخرالزمانی مکانیسم رشد جامعه است
نقد دیگر برخی منتقدان روایات آخرالزمانی به این صورت است که می‌گویند وقتی شما نگاه آخرالزمانی را در مباحث راهبردی می‎آورید، مردم ممکن است دچار مشکل شوند؛ به عنوان نمونه همواره در طول تاریخ بارها گفته‌اند ظهور نزدیک است، اما ظهور نشده است. بنابراین وقتی با ادبیات آخرالزمان تحلیل کنیم، باز همین اتفاق می‌افتند؛ یعنی وقتی می‌گوییم آخرالزمان نزدیک است و تحقق نیافت، مردم نا امید می‌شوند. به نظرم این تفکر هم اشتباه است. زیرا اولاً طرح عالمانه مباحث آخرالزمانی خودش یک مکانیسم رشد است. اکنون بیش از 1000 سال از زمان غیبت می‎گذرد. اگر در طول این مدت مردم هیچ وقت فکر نمی‎کردند ظهور نزدیک است، کلاً به فراموشی سپرده می‌شد. یعنی همین عشق به ظهور و انتظار ظهور در مردم ایجاد نمی‌شد لذا به دنبال تغییر و تحول فردی و اجتماعی بر نمی‌آمدند و چه بسا مسأله ظهور فراموش می‌شد. در واقع فرهنگ انتظار خودش حرکت‎زاست. البته این مسأله را هم باید مدنظر داشته باشیم که نباید بی حساب و کتاب این تب را افزایش دهیم تا در ورطه تعیین وقت و مصداق نیفتیم. در طول تاریخ هم شاهد بودیم یک عده هم از این فضا جاهلانه یا برخی به صورت عامدانه استفاده بد کردند.

نکته دوم در موضوع آخرالزمان و ظهور این است که اراده الهی بسیار مهم است. چه بسا ماجرای ظهور در مقاطعی بسیار نزدیک هم بوده است، اما به دلایل مختلف در آن تأخیر صورت گرفته است. ما نیز وظیفه داریم تحلیل صحیح از ماجرا داشته باشیم.

تسنیم: با این تعاریف چطور می‌شود به حج از منظر آخرالزمانی نگاه کرد؟

 حج در آخرالزمان سه کارکرد اساسی دارد؛ اولین کارکردش این است که شروع برخی اتفاقات در آخرالزمان از حج صورت می‎گیرد. در برخی نشانه‌های آخرالزمان گفته شده حوادثی در ماه ذی‌الحجه در عرفات و منا رخ می‌دهد؛ دوم خود اثر حج است زیرا حج، بیدارکننده انسان‌هاست که جا دارد یک به یک به این موضوعات پرداخته شود. سومین نگاه، ممیزه حج در حق و باطل است.

حج از منظر آخرالزمان جامعه را آماده بحران می‌کند

تسنیم: چه استفاده مدیریتی و آینده‎پژوهانه نسبت به این مسأله می‌توان داشت؟

ابتدا باید عرض کنم ما در این موضوع  به دنبال تطبیق نیستیم بلکه می‌خواهیم استفاده راهبردی ببریم. ساختار حج ما باید آماده بحران باشد. اینطور نباشد که وقتی اتفاقاتی در آنجا رخ داد، شگفت‎زده شویم و دست و پای خود را گم کنیم.

نگاه آخرالزمانی دیگر به مسأله حج اینطور است که جریان حج به نوعی جدایی جبهه حق و باطل است و زائر باید این تمرین را در آن مکان مقدس داشته باشد و حواسش باشد که اگر اتفاقی افتاد، چطور بتواند خط خودش را مشخص کند. در کوران فتنه نمی‌‌توان خط را مشخص کرد و باید از قبل خودمان را آماده صحنه‌های سخت کرده باشیم.

نقش بیدارکنندگی حج در آخرالزمان
مسأله بعد در موضوع حج و آخرالزمان این است که حج، بیدارکننده انسان‎ها در آخرالزمان است؛ چرا؟ به نظرم خونریزی‌ها و فتنه‌هایی که در روایت مطرح شده در ذی‌الحجه و در مراسم حج اتفاق می‎افتد، به دلیل همین سابقه بیدارکنندگی حج است. شما تا چند سال قبل اگر می‌گفتید دولت آل سعود حامی اسرائیل است، شاید بخشی از جهان اسلام نمی‌پذیرفت، اما اکنون ملت‌های مسلمان شاهد نزدیکی روابط سران آل سعود و اسرائیل غاصب هستند.  حالا ممکن است تحلیل اشتباه صورت گیرد، اما حج باعث بیداری ملت‎های می‌شود.

حج، عامل تشخیص جبهه حق و باطل است
اما در نگاه بنده مهم‎ترین موضوع آخرالزمان تمییز بین جبهه حق و باطل است. هر چیزی که صف‎بندی بین این دو جبهه را شفاف‎تر کند، در آخرالزمان یک عامل راهبردی است. بر این اساس می‏‌گویم حج هم یک عامل تشخیص‎دهنده حق و باطل در آخرالزمان است.

تسنیم: اتفاقاً در روایات مربوط به آخرالزمان و ظهور، ماجرای اعلام ظهور امام زمان(عج) هم از مکان کعبه مطرح شده است که این مسأله می‌تواند لزوم پرداختن به حج و ظهور را بیش از گذشته کند.

بله از این منظر هم که مطرح کردید، شهر مکه برایمان در آخرالزمان موضوعیت پیدا می‌کند. بنا بر روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در آخرالزمان سه منطقه مهم داریم. اولین منطقه سوریه است که انواع و اقسام نشانه‌های ظهور را به این منطقه نسبت دادند. کشور عراق و برخی استان‎های آن نیز از مناطق دیگر آخرالزمانی است. منطقه سومی که برای ما در روایات آخرالزمانی تبیین کردند، حجاز یا عربستان است. لذا این مناطق نقش‌های عملیاتی در آخرالزمان دارند. حال یا در قالب تقابل و یا در قالب صلح و دوستی. از این منظر است که عده‌ای قالئند ما به آخرالزمان و ظهور نزدیکیم.

دو منطقه دیگر در روایات آخرالزمانی اشاره شده است که نقش لُجستیکی در آنها پررنگ‎تر است. یکی خراسان یا ایران و دیگری روم یا غرب است.

تعطیلی حج یعنی محروم ماندن از یک منطقه راهبردی

تسنیم: جایگاه ملت ایران که همواره نقش اساسی در ماجرای ظهور ایفا کرده‌اند و در روایات نیز به این امر مهم اشاره شده است، چگونه می‌تواند باشد؟

 ایرانیان به عنوان کسانی که در پازل آخرالزمان نقش کلیدی دارند و امیدواریم خداوند این نقش کلیدی را از ما نگیرد، باید در هر سه منطقه حضور داشته باشد. نمی‎توانیم بگوییم ما به حج نمی‌رویم و حج را تعطیل می‌کنیم. اگر حج را تعطیل کنیم، یعنی خودمان را از ظرفیت یک منطقه راهبردی محروم کردی. منظورمان دخالت نظامی یا سیاسی نیست بلکه منظورمان ایجاد گفتمان انقلاب اسلامی و گفتمان جبهه حق در منطقه حجاز و آشنایی با این مفاهیم است. وقتی این گفتمان در جای مهمی مثل حج حضور نداشته باشد، گفتمان باطل غلبه پیدا می‌کند. اکنون در سوریه شاهدیم گفتمان انقلاب اسلامی نقش کلیدی‎تری دارد. مسأله‎ای که بخش مقاومت حزب‎الله را پای کار می‌آورد، گفتمان انقلاب اسلامی است. یا مسأله‎ای که در عراق، «حشد الشعبی» را وارد میدان می‌کند، خمیر مایه انقلاب اسلامی است.

بنابراین اول اینکه حج در آخرالزمان موضوعیت دارد، ثانیاً حج خودش منشأ یک تحول است که این تحول برایمان مهم است و باید بدان توجه کنیم و سوم اینکه فضای حجاز به عنوان یکی از مناطق آخرالزمانی باید با گفتمان جبهه حق آشنا شود. از این منظر است که حج برایمان جایگاه پیدا می‌کند و از طرفی می‎فهمیم چقدر کم کار کردیم.

تسنیم: نگاه رهبر معظم انقلاب به مسأله حج از این منظر چه جایگاهی دارد؟

رهبر معظم انقلاب با طرح بحث «شجره خبیثه» یک نکته عالمانه را مطرح کردند. ایشان یک رفتار سرسختانه و مجاهدانه نسبت به آل سقوط دارند. با این وجود می‎بینیم که حضرت آقا امسال به حجاج توصیه می‌کنند نمازشان را با جماعت بخوانند. یعنی ما باید پشت کسانی نماز بخوانیم که ما را سبّ و لعن و اذیت می‌کنند؟ لذا اگر درک صحیحی از ماجرای حج نداشته باشیم، ممکن است تبین رهبر انقلاب را درک نکنیم. بنابراین به اعتقادم رهبر معظم انقلاب با همین نگاه تمدنی همواره به مسأله حج نگاه کردند. 

انتهای‌پیام/