گروه بینالملل تسنیم- رجب طیب اردوغان، رئیسجمهور ترکیه، روز چهارشنبه 12 مهرماه برای گفتوگو با مقامهای ارشد جمهوری اسلامی ایران وارد تهران شد. دفتر آقای اردوغان در بیانیهای گفته است دیدار او با مقامهای ارشد جمهوری اسلامی برای گفتوگو در مورد روابط دو طرفه، مسائل بینالمللی و منطقهای، و بهطور مشخص رخدادهای عراق و سوریه انجام میشود. سفر اردوغان به ایران دو روز پس از سفر رئیس ستاد مشترک ارتش ترکیه به تهران صورت گرفت. اردوغان پیش از سفر به تهران اعلام کرد، سفر من به ایران برای شرکت در یک نشست همکاری استراتژیک در سطح عالی خواهد بود، ما درباره مسئله شمال عراق هم گفتگو خواهیم کرد و با یک نقشه راه جدی برمیگردیم. اما سفر اردوغان در شرایط کنونی معنایی متفاوت دارد چرا که ترکیه در 6 سال گذشته در نقطه مقابل ایران سیاست های منطقه ای خود را ترسیم کرده بود و اکنون با شکست طرح تجزیه سوریه مقامات ترکیه به این نتیجه رسیده اند که به دنبال جبران سیاست های اشتباه منطقه ای خود باشند.
استراتژی ایران و ترکیه در منطقه
شروع تحولات جهان عرب موسوم به بیداری اسلامی در سال 2011 باعث شد تا نوعی جبهه بندی در منطقه در برابر این پدیده شکل بگیرد. جایگاه و نقش کشورها نیز در این تحولات را نوع نگاه آن ها به موج بیداری اسلامی مشخص می کرد. در یک سوی این تحولات ایران به همراه گروه ها و کشورهای محور مقاومت قرار داشت که بر تمامیت ارضی کشورها، دفاع از حق تعیین سرنوشت توسط ملت ها، مبارزه با دخالت بازیگران فرامنطقه ای در منطقه و مبارزه با تروریسم تاکید داشت. در واقع در قالب این استراتژی و نگاه، ایران با شکل گیری گروه های تروریستی در منطقه و ورود آن ها به عراق و سوریه اقدام به حمایت های مستشاری در درجه اول و در ادامه حتی کمک نظامی به دولت عراق و سوریه برای مبارزه با تروریست ها کرد. در واقع ایران از همان ابتدای شروع بحران در سوریه به کشورهای منطقه هشدار داد که امنیت مقوله ای تفکیک ناپذیر نیست و در صورت ناامن شدن سوریه، کشورهای دیگر نیز در این ورطه فرو خواهند رفت که مصداق بارز آن حمله داعش به عراق و حملات تروریستی در خاک سوریه بود.
اما در برابر این نگاه، گروهی دیگر از کشورها به دنبال برکناری بشار اسد از قدرت و تجزیه سوریه، داعش را تقویت کردند. ترکیه، عربستان و قطر به عنوان بازیگران پازل آمریکا و اسرائیل به عنوان حامیان اصلی گروه های تروریستی مختلف به ویژه داعش و جبهه النصره تمرکز خود را بر اشغال شهرهای سوریه گذاشتند. در این میان ترکیه جایگاه ویژه ای داشت چرا که این کشور از یک طرف با خرید نفت های سرقتی داعش از منابع نفتی سوریه کمک مالی بزرگی برای بقای این گروه تروریستی به عمل آورد و از سوی دیگر مرزهای سوریه در جنوب به عنوان محل امنی برای ورود نیروهای داعش و وارد کردن تسلیحات به داخل سوریه درآمد. ترکیه به دنبال آن بود که در درجه اول بشار اسد را از قدرت برکنار کند و در درجه بعد این کشور را تجزیه کند. در واقع اردوغان بحران سوریه را به عنوان فرصت مناسبی برای احیای امپراتوری عثمانی تلقی می کرد که با تجزیه بخش هایی از سوریه و عراق به دنبال تحقق آن بود.
نگاهی به مواضع دولت ترکیه در 6 سال گذشته به خوبی نگاه آنکارا به بحران سوریه را مشخص می کند:
رجب طیب اردوغان در مهر ماه 93 اعلام کرد که برکناری دولت بشار اسد اولویت آنکارا است. علاوه بر این ارتش ترکیه در سال 93 به دلیل واهی محاصره مقبره شاه سلیمان عثمانی در خاک سوریه، با 50 دستگاه تانک وارد خاک سوریه شد. حتی در یکی از اظهارنظرهای تند اردوغان علیه سوریه در سال 92 وی بیان داشت که دخالت در سوریه باید چیزی شبیه به کوزوو باشد و هرگونه عملیات محدود غیر قابل قبول است. وی تأکید کرد حمله نظامی به سوریه باید به پایان دوران بشاراسد بینجامد و هرگونه اکتفا به عملیات نظامی محدود علیه سوریه بدون آنکه به براندازی اسد بینجامد آنکارا را قانع نخواهد کرد و هدف ما وادار کردن نظام سوریه به ترک این کشور است. اردوغان در سال 1394 نیز همچنان بر مواضع خود در مورد سوریه تاکید داشت و معتقد بود که هدف کشور وی در رابطه با سوریه برکناری بشار اسد رییس جمهور این کشور عربی است. علاوه بر این «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهور ترکیه، اولین شخصیت بین المللی بود که پس از جنایت خان شیخون(حمله شیمیایی در سویه در آوریل 2017)، حمایت خود از دخالت نظامی آمریکا در سوریه اعلام کرد.
این موضع گیری های اردوغان در حالی بود که حضرت آیتالله خامنهای رهبر انقلاب اسلامی در فروردین 94 در دیدار با رجب طیب اردوغان اعلام کردند، قدرت هر یک از کشورهای مسلمان در دنیای اسلام، در واقع قدرت امت اسلامی است و سیاست کلی جمهوری اسلامی ایران این است که کشورهای اسلامی یکدیگر را تقویت و از تضعیف هم خودداری کنند، و تقویت روابط ایران و ترکیه نیز به تحقق همین هدف کمک میکند. حضرت آیتالله خامنهای در این دیدار به خوشحالی آمریکا و صهیونیستها از وضعیت منطقه اشاره کردند و افزودند: صهیونیستها و بسیاری از دولتهای غربی و بیش از همه آمریکا، از این قضایا خشنودند و تصمیم ندارند، مسئله داعش را تمام کنند. در واقع در اوج موضع گیری های اشتباه ترکیه در سوریه، ایران بارها سعی کرد که مسیر اشتباه ترکیه را به مقامات آنکارا متذکر شود اما آنکارا همچنان به مسیر اشتباه خود ادامه می داد.
استراتژی برتر
در طول نزدیک به هفت سال این دو نوع نگاه در برابر یکدیگر صف آرایی کردند. اما به تدریج تروریست های مورد حمایت ترکیه و دیگر همپیمانان این کشور شکست خوردند و ترکیه چاره ای جز تغییر مسیر نداشت. در واقع زمانی که آمریکا کردهای شمال سوریه را مسلح کرد و زمینه های لازم برای استقلال عمل آن ها را فراهم کرد ترکیه احساس نگرانی کرد، چرا که وابستگی کردهای سوریه با ترکیه می تواند جمعیت 20 میلونی کردهای ترکیه را علیه دولت آنکارا تحریک کند. شاید بتوان گفت بزرگترین تهدید ترکیه در دهه های اخیر مسئله کردها بوده است. بنابراین آنکار در این مورد هیچگونه سازشی ندارد و به شدت برخورد می کند چرا که در صورت تحریک 20 میلون کرد، بزرگترین تهدیدات سرزمینی و امنیتی متوجه آنکارا خواهد شد. از این رو در زمانی که کردهای شمال سوریه در برابر داعش پیروز شدند و آمریکا نیز از آن ها کمک کرد و کردهای سوریه از قصد خود برای فدرالی شدن سوریه سخن گفتند اردوغان تبعات استراتژی اشتباه / خود را مشاهده کرد. در واقع 7 سال زمان لازم بود تا اردوغان به اشتباه بودن استراتژی خود در مورد سوریه و منطقه پی ببرد. به همین دلیل آنکارا به دنبال بازگشت به مدار عقلانیت و نزدیک شدن به محور ایران و روسیه در سوریه برآمد. در همین ارتباط نشست آستانه 1 در چهارم و پنجم بهمن 1395 در پایتخت قزاقستان با حضور هیئت نمایندگان ایران، روسیه، ترکیه و نماینده سازمان ملل، هیئت نمایندگی دولت سوریه به ریاست بشارالجعفری و هیئت اعزامی مخالفان اسد تشکیل شد. این مذاکرات در 6 دور برگزار شده است. آخرین دور این مذاکرات یعنی مذاکرات آستانه 6 با حضور نمایندگان برخی از گروههای معارض سوریه و هیئتهایی از کشورهای ترکیه، روسیه و ایران انجام شد. دست برتر متحدین در صحنهی میدانی سوریه موجب تعدیل مواضع ترکیه و گروههای معارض شد و پیروزی چشمگیر مذاکرات را در پی داشت. توافق طرفهای مذاکرهکننده بر تعیین مناطق کاهش تنش با نظارت ایران، روسیه و ترکیه با تاکید بر حاکمیت، استقلال، وحدت و تمامیت ارضی جمهوری عربی سوریه مفاد اصلی بیانیه پایانی مذاکرات را تشکیل میدهد. در واقع پیروزی استراتژی منطقه ای ایران باعث عقب گرد ترکیه در مواضع منطقه ای خود شد.
تلاش اردوغان برای جبران
در شرایط کنونی اردوغان به اشتباه استراتژی خاورمیانه ای خود پی برده و به نظر می رسد به دنبال آن است تا خسارت های وارد شده بر منافع منطقه ای ترکیه را کاهش دهد. از این رو علاوه بر عقب نشینی در مورد سوریه به دنبال بازگرداندن روابط خود با تهران به دوران قبل از 2011 است. در این ارتباط اردوغان روز چهارشنبه 12 مهرماه به تهران سفر و با رئیس جمهور و مقام معظم رهبری دیدار کرد. عامل تسریع کننده این سفر نیز همه پرسی کردستان عراق بود که اردوغان آن را تهدیدی استراتژیک برای ترکیه می داند. در دیدار اردوغان رئیس جمهور کشورمان، روحانی با اشاره به مذاکرات مفصل و مواضع مشترک دو کشور در خصوص تحولات منطقه به ویژه سوریه و همه پرسی اخیر در اقلیم کردستان عراق، گفت: هدف نهایی دو کشور عدم تغییر مرزهای جغرافیایی، تمامیت ارضی کشورها و نیز ثبات و امنیت منطقه است که در خصوص سوریه مذاکرات سه جانبه با روسیه در قالب مذاکرات آستانه، و در خصوص عراق مذاکرات سه جانبه میان دو کشور و دولت مرکزی عراق ادامه خواهد یافت. رییس جمهور ترکیه نیز در این دیدار اعلام کرد، در خصوص سوریه نیز مکانیزم سه جانبهای را در نظر گرفتیم و در این راستا ایران، روسیه و ترکیه روند مذاکرات آستانه را آغاز کرده و در آن چارچوب گامهایی را برداشتهایم. در واقع اردوغان در سفر به تهران به دنبال آن است که از یک سو این اطمینان را به تهران بدهد که آنکارا به دنبال تغییر استراتژی خود در مورد سوریه و منطقه است و از سوی دیگر وی به دنبال کسب اطمینان از جانب تهران در مورد مواضع مشترک در مورد همه پرسی کردستان عراق است.
سخن پایانی
همه پرسی کردستان عراق اردوغان را به تهران کشاند تا به نوعی از ایران در این مورد برای کنترل تبععات آن یاری بجوید. به همین دلیل بود که اردوغان پیش از سفر خود به تهران اعلام کرد که پس از دیدار با مقامات ایران نقشه را ه خود را اعلام خواهد کرد. در واقع اردوغان با این سفر به تهران نشان داد وی نیز به قدرت ایران و محور مقاومت در منطقه واقف است و در پیچیده ترین مشکل سیاسی- امنیتی منطقه به دنبال راهکار از جانب تهران است. این مسئله پس از آن اتفاق افتاد که در طی 6 سال، استراتژی مداخله جویانه ترکیه در سوریه با بن بست مواجه شده و در واقع اردوغان با این سفر مهر تاییدی بر اشتباه محاسباتی آنکارا در مورد منطقه و موفقیت سیاست منطقه ای ایران زد.
محمدرضا مرادی