قانون خاک در کشور ما خاک می‌خورد
رئیس انجمن علمی خاک با بیان اینکه قانون خاک در کشور خاک می‌خورد، گفت: میتوان با توجه به این قانون بسیاری از مشکلات مانندریزگردها، گردوغبار، آب و ... را حل کرد.
به گزارش گروه اجتماعی باشگاه خبرنگاران پویا؛ خاک و فرسایش آن یکی از مهمترین عوامل در بروز حوادث طبیعی و مشکلاتی نظیر گردوغبارها یا بروز مسائل تغذیه‌ای در کشورهای مختلف و ایران محسوب می‌شود اما این مهم هنوز در بسیاری نقاط دنیا از جمله کشور ما ناشناخته مانده و سازوکاری از لحاظ مدیریتی برای آن طراحی نشده است.
بسیاری از کشورهای دنیا بعد از سالهای متمادی فعالیت بر روی خاک توانسته‌اند مشکلاتی نظیر گردوغبار یا مشکلات تغذیه‌ای خود را حل و فصل کنند اما ما هنوز نتوانسته‌ایم به این مهم دست یابیم و همچنان در مرحله ابتدایی این امر قرار داریم.
پنجم دسامبر مصادف با چهاردهم آذرماه به عنوان روز جهانی خاک نامگذاری شده که بر همین اساس بسیاری کارشناسان عرصه خاک و فرسایش آن خواستار توجه ویژه مسئولان داخلی به بحث خاک، قانون خاک و ... هستند.
در همین زمینه مصاحبه‌ای با منوچهر گرجی؛ رئیس انجمن علمی خاک کشور انجام داده‌ایم که مشروح آن تقدیم مخاطبان تسنیم خواهد شد:
تسنیم: در برخی نظریه‌ها بر تاثیرگذاری خاک بر مشکلات آبی اشاره شده است در این مورد توضیحاتی بفرمایید؛ آیا واقعا این اثر بخشی وجود دارد؟
قطعاً خاک و آب می‌توانند در یکدیگر اثر بخش باشند؛ میتوان با روشهایی تا دو برابر از محصولات را برداشت کرد یعنی می‌شودنیمی از این آب را برای محصول بهره برد. به طور قطع با مدیریت صحیح خاک میتوان قسمت عمده‌ای از مشکلات آب کشور را حل کرد؛ حتی این موضوع را برخی کارشناسان و مسئولان امر در جهاد کشاورزی نیز اذعان داشته‌اند که تلاش برای حل مشکلات آب بدون توجه به خاک، آب در هاون کوبیدن است.
تسنیم: چرا کسی از متولیان امر در کشور به مشکلات خاک توجه ندارد؟
یک مقدار از این موضوع به ما بازمی‌گردد و بخشی از این موضوعات تقصیر متخصصین خاک است و باید دقت و توجه بیشتری نسبت به موضوع خاک صورت گیرد؛ حتی مقام معظم رهبری در صحبتهای خود تاکید کرده بودند که خاک مهمتر از آب است؛ حتی بنده نامه‌های به روسای جمهوری و رئیس مجلس فرستاده بودم و این موضوع خاک و اهتمام به آن را اعلام کرده بودم.
مشکل اصلی ریزگردها از خاک است
ببینید بسیاری از مشکلات به مسئله خاک بازمی‌گردد؛ نمونه بارز این موضوع نیز در ریزگردها نمایان می‌شود؛ این را باید از مسئولان پرسید که این ریزگرد چیست که بسیاری از استانهای ما را با مشکل روبرو می‌کند که باید جواب داد مشکل اصلی در خاک است.
در برخی کنگره‌ها بنده با صدای رسا گفته‌ام که برای حل ریزگردها به خاک کشور برسید و متاسفانه بسیاری افراد سخن دیگری را می‌گویند و این مسئله مهم را رها کرده‌اند.البته مسائل دیگری هم که در مورد ریزگردها مطرح می‌کنند اثر دارد اما در کنار آن مسائل که برای ریزگردها و حل آن مطرح می‌شود به موضوع خاک هم باید دقت شود. همه موضوعات مرتبط با گردوغبار قابل حل است منتها نیازمند یک همت قوی در این راه هستیم.
تسنیم: یعنی می توانیم بگوییم مشکل ریزگردها با همت و کار کارشناسی قابل حل است؟
بله ، منتهی نه یک شب و به سرعت بلکه نیازمند کار و تلاش در این عرصه هستیم.
ما اولین کشوری نیستیم که درگیر مشکل ریزگردها شده‌ایم؛ در سال 1930 در دهه 30، 34 امریکا نیز با ریزگردهایی به مراتب شدیدتر از مشاهدات کنونی و در قسمتهای مرکزی و دشتهای این کشور دست و پنجه نرم می‌کرد؛ سپس رئیس جمهور وقت این کشور مسئولان ذیربط را متولی این کار کرد و طی دو سال یک سازمان حفاظت از خاک تشکیل داد و دو قانون خاک نیز به نگارش درآمد و در این راه برای حل مسئله پیش رفتند.البته 50 سال زمان برد تا مشکل ریزگردها و گردو غبار در این کشور نیز حل شود.
قانون خاک در کشور ما خاک می‌خورد
اما شما ببینید ما در قانون خاک چه‌کرده‌ایم؟ قانون خاک ما چند سالی است که خاک می‌خورد و باید گفت با این وضع نمی‌شود مشکل را حل کرد.
افراد نباید تصور کنند این ریزگردها محصول همین دو سه ساله است بلکه ما صد سال خرابکاری کرده‌ایم، صد سال ذره ذره جمع شده اکنون به حال انفجار رسیده است؛ ما در سالهای قبل در بسیاری از کنگره‌های علمی تاکید کرده‌ایم که این مسائل باید رعایت شود منتهی هیچ کدام رعایت نمی‌شود. البته در حال حاضر کمی مسئله خاک در کشور جا افتاده و رسانه‌ها نیز باید اهتمام ویژه‌ای داشته باشند.
اگر مسئله خاک حل و فصل شود تا حدود زیادی مسائلی نظیر آب و گردو غبار و آلودگی هوای ناشی از آن نیز کاهش می یابد
تسنیم: یعنی اگر خاک حل شود هم مشکل آب حل می شود و هم هوا؟
تا حد زیادی بله حل خواهد شد.حتی برخی کارشناسان و مسئولان ذیربط در این حوزه‌های اب و خاک نیز تاکید دارند که حل مشکل آب بدون توجه به خاک آب در هاون کوبیدن است.
تسنیم: آقای دکتر اگر بخواهیم مسائل چالشهای اصلی حوزه خاک را بشماریم چه مسائلی را شما اشاره می‌کنید؟
یکی از عمده مسائل کلان این است که ما متولی خاک در کشور نداریم و مشخص نیست که چه کسی مسئول این موضوع است؛ سازمانهای مختلف و دستگاههای متفاوتی می‌گویند من مسئول خاک هستم اما هیچ کدام وارد این قضایا نمی شوند.
دومین موضوع به نبود قانون خاک در کشور باز می گردد؛ حدود 12 سال است که بسیاری از اساتید و کارشناسان روی این موضوع تلاش داریم و از مسئولان ذیربط نیز تقاضای رسیدگی کرده‌ایم و این موضوع مهم از این دولت به آن دولت دست به دست شده است که در حال حاضر کمیسیون کشاورزی آن را تصویب کرده و امیدواریم زودتر مورد توجه قرار گیرد.
سومین موضوع نیز نبود هیچ برنامه و بودجه لازم برای خاک در کشور است که امیدواریم به این موضوعات توجه شود.
تسنیم: اگر جنابعالی در جریان کامل این قانون خاک هستید و بندهایی از آن را می‌دانید توضیحاتی در مورد آن و فوایدی که دارد، بفرمایید؟
ببینید در این قانون یکی وظایف برای دولت شمرده شده است؛ دولت برای یک سری کارها همانند تهیه نقشه خاکهای کشور موظف شده است و اصلا زیر بنای کل مدیریت خاک همین نقشه‌ها است؛
این نقشه‌ها برای اینکه در ذهنتان مقایسه کنید ، شصت تا هفتاد سال پیش در خیلی از کشورهای دنیا تهیه شده است؛ یعنی همین حالا که ما اینجا نشستیم شصت هفتاد سال عقب هستیم و در حال حاضر نیز اگر کار را آغاز کنیم حدود 30 تا 40 سال به طول می‌انجامد؛ بنابراین با این روندی که کشور ما دارد یعنی یکصد سال عقب ماندگی در بحث خاک و تهیه نقشه‌ها داریم.
بیش از 10 هزار نوع خاک در جهان وجود دارد
تهیه نقشه به این دلیل است که در دنیا یعنی بیش از 10 هزار نوع خاک وجود دارد حال ما بگوییم در ایران بیش از دو هزار نوع خاک باشد ما هنوز آن را نمی دانیم چرا که مطالعه نکرده‌ایم؛ ما که خاک شناس هستیم این موضوع را نمی‌دانیم چون مطالعه نشده است.
وقتی می‌گوییم نقشه یعنی اول باید مطالعه صورت گیرد و بعد نقشه‌های آن تهیه شود و این شامل مراحل کاری و فعالیت است.
به عنوان نمونه فرض کنید 2 هزار نوع خاک وجود دارد این 2 هزار نوع خاک، یکصد نوع تا 200 نوع مدیریت دارد یعنی شما نمی‌توانید بگویید خاک این مزرعه با خاک آن مزرعه فرقی ندارد و همین طوری مدیریتش کنیم؛ بعضی اوقات با این مدیریتها فاجعه اتفاق می‌افتد.
ما اگر نقشه داشته باشیم تازه می‌توانیم کارها را انجام دهیم و این به نوعی زیربنای کار است؛ باید بگوییم بر اساس این نقشه این خاک را اینگونه باید آبیاری کرد و اینگونه باید کود داد و اینگونه باید کشت کرد و فلان محصول را باید در آن کاشت بنابراین با این روند 200 نوع مدیریت برای هر منطقه لازم است.
در دنیا این نوع شناسایی و مدیریت انجام گرفته است و یک کتابچه‌ای تهیه می‌شود که اینگونه باید مدیریت کرد و اینگونه آبیاری کرد یا اینکه کود داد؛ ما هنوز پایه مسئله که همان نقشه لازم را نداریم؛ اگر از من من به عنوان خاک شناس بپرسید بنده نمی‌دانم چند نوع خاک در این کشور داریم .
دولت در آن قانون که عرض کردم موظف شده که این نقشه ها با مقیاس یک بیست وپنج هزارم را تهیه کند؛ در حال حاضر نقشه‌هایی با مقیاس یک میلیونیوم را تهیه کردند منتهی یک میلیونیوم فقط برای روی دیوار زدن و نگاه کردن است یعنی در مدیریت خاک مورد استفده قرار نمی‌گیرد و باید نقشه‌ها درشت‌تر باشد و با مقیاسهای بزرگتری تهیه شود.
دولت همچنین موظف شده در حفاظت از خاک کار کند؛ موظف شده در کودها درست استفاده صورت گیرد؛ در اینجا باید توجه داشت که استفاده صحیح نداشتن از کود به معنی مشکلات و بیماری سرطان برای مردم است .
تسنیم: یعنی اگر خاک را بشناسیم از کود درست استفاده کنیم جلوی بیماریهایی مثل سرطان گرفته می شود، یعنی یکی از عمده دلایلی که باعث بروز و افزایش بیماری سرطان شده همین نشناختن خاک است ، یعنی نشناختن خاک و عدم مدیریت باعث شده بیماری شده است؟
بله اگر مدیریت بود البته این را بگویم در کل ما کود را نسبت به کشورهای دیگر کمتر استفاده می‌کنیم؛ اما در بسیاری نقاط در گلخانه‌ها کود و سم را استفاده می‌کنند به‌خصوص سم را بهره می گیرند؛ این سم تجمعش در خاک جمع می‌شود یعنی شما درخت را که سم پاشی می‌کنید ، باران که به آن بزند سم را می‌شورد و وارد خاک می‌کند.
تسنیم: یعنی کودها باید برای هر خاک متفاوت باشد؟
مقدار کودها باید در خاکها متفاوت باشد
بله مقدارش، زمانش، نوع و چند بار کود دادن باید لحاظ شود؛ به عنوان مثال یک خاک صد کیلو هزار کیلو کود لازم دارد اما یک خاک دیگر نیازمند تقسیم کودها به پنج بخش است چرا که اگر بیشتر کود داده شود به آب زیرزمینی وارد خواهد شد.
تسنیم: یعنی زمان کود دادن هر خاک هم متفاوت است؟
بله تفاوت دارد.
تسنیم: حالا اگر شخص کشاورز، اشتباهاً کود بدهد یا غیر زمان آن این کار را انجام دهد چه خواهد شد؟
ببینید حدود 2 سال پیش متاسفانه اصلا نوع کودها هم مشخص نبود.حال از 2 سال قبل دولت یک دفتر گواهی و ثبت کود را تصویب کرد که تمام شرکتهای تولید کننده ، وارد کننده ، بسته بندی کننده و عرضه کننده کودهای شیمیایی، آلی، بیولوژیک و ... موظف به ثبت شده‌اند و کسی اگر این ثبت را انجام نداده باشد، قاچاق حساب می‌شود و تعزیرات حکومتی با او برخورد خواهد کرد.
تسنیم: این اشتباه کود دادن تاثیر می‌گذارد؟
بله می‌تواند تاثیر بگذارد.
تسنیم: در بحث بیماری ها هم می تواند تاثیر بگذارد؟
بله. البته بسیاری هنوز ناشناخته است؛ ما مستندی نمی‌توانیم به شما ارائه کنیم که این کود وقتی اینجا زیاد داده شد مثلا فلان بیماریها ایجاد شد.
تسنیم: خب در خاک تاثیر دارد و در محصول هم اثر می‌گذارد؟
اثرات کود دادن اشتباه بر محصولات کشاورزی
بله وارد محصول می‌شود؛ مثلا شما از دیدن یک عدد سیب درشت لذت می‌برید اما نمی‌دانیم درون آن چه چیزی است؛ در بسیاری کشورها سیب کرم خورده را بیشتر می‌پسندند و گران‌تر می‌خرند چرا که آن را ارگانیک می‌دانند و مشخص است که کود شیمیایی و سموم به آن وارد نشده است.
تسنیم: در مورد آلودگی خاک ها هم صحبت بفرمایید که این قضیه چقدر اهمیت دارد و چند درصد از خاکهای ما به هر دلیل آلوده شده و منشا این آلودگیها چیست؟
بیش از 97 درصد محصولاتی که ما از آن بهره می گیریم از خاک عمل می‌آید و حتی محصولات شیلاتی که استفاده می شود نیز به خاک ربط دارد.
ببینید برخی رودخانه‌های ما که گل آلود شده‌اند و در بحث تخم‌ریزی ماهیان اثر دارد نیز نشات گرفته از بحث خاک است؛ گل آلود شدن ارتباط مستقیمی با خاک دارد و اگر این قضیه مدیریت شود روخانه‌ها نباید گل آلود شوند. بنابراین فرسایش خاک در دریاچه‌ها و سدها نیز اثرگذار است و در بحث ماهی‌ها نیز تاثیر دارد.
تسنیم: برای جلوگیری از بروز این مشکل آیا راهکاری وجود دارد؟
حفاظت از خاک
تسنیم: برای حفاظت از خاک چه راهکاری وجود دارد و چقدر از آن اجرا می‌شود؟
راهکارهای فراوانی وجود دارد اما هیچ چیز اجرایی نمی شود چرا که قانونی در این مورد نداریم.
تسنیم: در این قانون جدید در مورد فرسایش خاک و آلودگی هم بحث شده؟
بله. اصلا حفاظت از محیط زیست یک طرف قضیه است.
ضمن اینکه مسئولان ذیربط و نمایندگان مجلس نیز باید توجه کافی در مورد قانون خاک و لزوم آن را مورد لحاظ جدی قرار دهند.
ببینید برای فرسایش خاک و سایر مسائل نیز راهکارهایی وجود دارد که می‌تواند تاثیرگذار باشد. یکی از مهمترین راهکارها برای جلوگیری از فرسایش خاک اجرای کشاورزی حفاظتی است وراهکار دیگر تنظیم چرای دام در مراتع است. هر مرتع یک ظرفیت دارد ما وقتی بیش از ظرفیت فشار می‌آوریم باعث تخریب خواهد شد.
تسنیم: در مورد فرسایش خاک راهکارهایی را بفرمایید؟
مدیریت اراضی کشاورزی با کشاورزی حفاظتی، مدیریت مراتع یعنی مدیریت حفظ جنگلها و ... مهم است. ضمن اینکه نوع تغذیه و نوع کشت ما در مناطق مختلف باید مورد لحاظ قرار گیرد.
ببینید در حال حاضر کتابچه راهنما در دنیا وجود دارد یعنی برای هر منطقه راهکار مشخص و کشت مشخص وجود دارد و نوع محصول به همراه آبیاری نیز معلوم شده است.
اگر نقشه‌ها تهیه شود یعنی چند پله طی خواهد شد اما ما هنوز زیربنای این کار را نداریم؛ ببینید بسیاری از مشکلات و نوع کشت باید اصلاح شود به عنوان نمونه نوع کشت چای را مشاهده فرمایید؛ این نوع کشت می‌تواند اثراتی را در پی داشته باشد.
یکی از علل برخی سیلها و حوادثی از این دست نیز نشات گرفته از بحث خاک است؛ یعنی خاکها تخریب شده و نوع کشتها نیز اثر گذار است که در حقیقت همه مسائل به هم ارتباط دارد.
در مورد خسارتهای ناشی از فرسایش خاک نیز در کشور ما برآوردی نشده است اما در برخی کشورها همانند امریکا کارشناسی شده که به ازای هر تن فرسایش خاک بیست و هشت دلار خسارت وارد می‌شود. البته گفته می‌شود که دو میلیارد تن در سال فرسایش داریم که این تقریباً کمترین برآورد است و تا چهار و نیم هم گفته شده که ما آنها را قبول نداریم.
تسنیم: آقای دکتر با این فرسایش دو میلیارد تن، جزو چندمین کشور در بحث فرسایش خاک در دنیا هستیم؟
ما جزو کشورهای اول در دنیا هستیم؛ نمی‌توانیم بگوییم اول هستیم اما جزو کشورهای در صدر هستیم .
در بحث مدیریت خاک راهکارهای لازم را که سه مورد بود ارائه کردم اما اینها اگر اجرایی شود اثرگذار خواهد بود ولی این برنامه‌ها یک شبه به اتمام نمیرسد و یک برنامه 20 ساله برای آن لازم است. به طور حتم با توجه داشتن به موضوع خاک مسائلی نظیر ریزگردها و مشکل آب تا حدود زیادی حل و فصل خواهد شد.
تسنیم: شما به عنوان کارشناس فرسایش خاک بفرمایید علت عمده فرسایش خاک در چیست؟
علل مختلفی در این زمینه دخیل است که برخی از آنها طبیعی محسوب می‌شود؛ به عنوان نمونه جایی که شیب دار و کوهستانی است فرسایش بیشتری تا نقاط مسطح دارد؛ موضوع دیگری که بسیار مهم است مدیریت همین نقاط شیب دار محسوب می‌شود و میتوان اینگونه فرسایش خاک را کاهش داد.هیچ گاه ما نمی‌گوییم فرسایش به صفر برسد اما میتوان آن را به حد مجاز رساند و به حداقل کاهش داد.
در بسیاری از کشورها این حد مجاز فرسایش خاک به حداقل رسیده است که ما نیز می‌توانیم توجه ویژه‌ای به این موضوع داشته باشیم.
البته این به حداقل رساندن فرسایش خاک به خصوصیت خاک و شناسایی آن بستگی دارد و برخی عوامل زیربنایی نیز باید مورد لحاظ قرار گیرد؛ ضمن اینکه برخی برنامه‌ها عنوان شده همانند چرای دام، تخریب جنگلها، نوع کشت و ... نیز اثرگذار است.
ببینید به غیر از مدیریت انسان در کشاورزی سایر مدیریتها در معادن و ... نیز اثر بخش خواهد بود؛ به عنوان مثال معادن هم یکی از نقاط کانونی ایجاد گردوغبار محسوب می‌شود؛ منتهی بنده به عنوان یک کارشناس نمی‌گویم معادن را در لحظه وقوع مشکلات تعطیل کنید بلکه برای هر کدام از بحثها که به گردغبار و آلودگی ربط دارد، راهکارهایی وجود دارد که بخشی از آن به خاک مربوط است.
ما در عرصه گردوغبار و مشکلات مرتبط با فرسایش خاک باید راهکارهای کارشناسی را مورد توجه قرار دهیم؛ سالهای سال در این موارد مشکلات ایجاد شده است و باید همه این مسائل با مدیریت و هدف‌گذاری حل و فصل شود.
تسنیم: آیا راهکارهایی در کشاورزی برای بهبود وضعیت و افزایش محصول به همراه عدم آسیب به خاک وجود دارد؟
بنده یکی از راهکارهای مهم را دنبال می‌کنم که کشاورزی بدون شخم محسوب می‌شود و البته نام دیگر آن کشاورزی حفاظتی است؛ هزینه‌‌ها را کاهش داده‌ایم و البته محصول ما نیز افزایش یافته است.
ضمن اینکه فعالیت ما نیز دیم است و حتی یک قطره آب هم نداریم و این موضوع را امتحان کرده و در حال اجرا هستیم.
تسنیم: یعنی شما راهکاری دارید که زمینهای دیم هم می‌توانید کشت محصول داشته باشید؟
اصلا روی دیم زارهای ما کار نشده است و مسئولان ذیربط روی این موضوع فعالیت نکرده‌اند.ما می‌گوییم این محصول را میتوان به دو برابر افزایش داد البته در برنامه‌های خود هنوز یک گرم کود شیمیایی استفاده نکرده‌ایم.
تسنیم: شما بیشتر چه محصولی در زمین خود تولید می کنید؟
گندم ، جو ، عدس، نخود و ... را تولید می‌کنیم.
تسنیم: آیا در منظقه‌ای ماند سیستان هم می‌شود اینگونه که فرمودید کشت کرد؟
بستگی دارد چراکه باید حداقل 300 میلیمتر بارندگی داشته باشد. ما دنبال این این هستیم این 300 میلیمتر را به 200 تا 250 میلیمتر برسانیم؛ یعنی در نقاط خشک تر هم میتوان محصول دیم را بار آورد.
البته در نقاطی مانند تهران و کرج این میانگین بارش باید به 250 میلیمتر برسد.
تسنیم: اگر یک رقمی بخواهید اعلام کنید شما با این روشها که فرمودید و در صورت اجرای راهکارها به چند میلیون نفر می‌توانیم غذا بدهیم؟
حداقل 150 میلیون نفر را میتوان اعلام کرد و با همین خاک و با همین آب میتوان این کار را کرد البته این فعالیت و اجرای آن یک شبه نیست و برنامه‌ای 10 ساله برای آن نیاز است.
تسنیم: پس با همین آب و خاک می توانیم در سال صد و پنجاه میلیون را تغذیه کنیم؟
با یک برنامه 10 تا 15 ساله این قضیه اجرایی خواهد شد و البته میتوان همه نوع محصول و میوه را به عمل آورد.
تسنیم: در مورد محیط زیست بفرمایید طی سالهای اخیر عملکرد سازمان محیط زیست را در بحث خاک و ... چطور دیده‌اید؟
در زمینه خاک کار خاصی نکردند فقط سازمان محیط زیست نسبت به جهاد کشاورزی بیشتر پیگر قانون خاک بوده است؛ انصافا هم خانم ابتکار در زمان دوران ریاست بر سازمان خودش نامه نوشت و در این باره در مجلس حضور یافت.
تسنیم: در این دوره جدید تصور می‌کنید پیگیری صورت گیرد یا با توجه به اینکه آقای کلانتری موضوعات خیلی فرعی تر مانند تراریخته ها را دنبال می کند، اینگونه نشود؟
تراریخته یک مسئله فرعی است
خیلی بعید می دانم که موفق تراز قبل باشد البته ما امیدواریم که موفقتر باشد اما باید به فرعیات نپردازند باید اصل قضیه آب و خاک و مشکلات ریزگردها به مسائل اصلی بپردازند . تراریخته یک مسئله فرعی است ثانیا مشکلی از ما حل نمی‌کند؛ ثالثا به شدت زیر سوال است خیلی از کشورهای اروپایی، روسیه و ... آن را ممنوع کرده‌اند؛ روسیه یک کشوری است که علم و خیلی مسائل دیگر از ما پیش‌تر است اما کاشت، مصرف و واردات آن را ممنوع کرده است.
اصلا در مورد محصولات تراریخته شک وشبهه وجود دارد و طبق واقعیت هم در مسائلی که شک و شبهات فراوان وجود دارد نباید وارد شویم. تنها موضوعی که در تراریخته برخی مطرح می‌کنند افزایش محصول است اما بنده به این افراد می گویم که با مدیریت آب و خاک میتوان تولید محصولات را به دو برابر رساند. باید به نظر کشورهای مختلف دنیا و شبهات زیادی که در مورد محصولات تراریخته مطرح می‌شود توجه کرد.
تسنیم: آیا محصولات تراریخته در خاک هم آلودگی ایجاد می کند؟
اثر محصولات تراریخته بر خاک
ما تجربه خاصی روی این موضوع نداریم اما اگر قرار باشد مشکل داشته باشد قطعا روی آب و خاک و غذای مردم و روی همه موضوعات تاثیر می‌گذارد.
.انتهای پیام/
