ایرانیها پیشگام ساخت جاده در دنیا هستند و معماری و منظر راه در ایران یک مسئله تاریخی است. مسیر شاهی و راه ابریشم مصداق این مدعاست. جاده شاهی و جاده ابریشم عنوان یکی از راههای اصلی و مهم در طول تاریخ به حساب می آیند که از دل آنها اسطورهها و داستانها خلق شده و امروز نیز به دنبال احیا آنها هستیم. پس بحث معماری و منظر راه بحث امروز نیست. در دوره جاده شاهی، موضوع کاروانسرا، برجهای خبررسانی، ایستگاههای پستی، پلیس سواره و الزاماتی که با جاده پیوند خورده وجود داشته است. به عنوان مثال معماری کاروانسراهای بین راهی در این مسیر نشان از وجود نگاه منظر راه در سازندگان آن دارد.
در جاده ابریشم و کاروانسراهایی که در مسیر این جاده وجود دارد معماری و بافت تاریخی این کاروانسراها یکی از مهمترین موضوعاتی است که از آن تحت عنوان معماری و منظر راه یاد میشود. معماری هر کاروانسرا مطابق با ویژگی های جغرافیایی محل، جاده و بافت شهرهای مسیر بوده است که به زبان امروزی نشان دهنده پیوند موضوع منظر راه با اقلیم و زیست بوم آن محل است. یا در گردنه آهوان در سمنان یعنی در مسیر جاده ابریشم نیز دو کاروانسرا مربوط به قرون 5 و 11 هجری با فاصله 100 متر و با دو معماری متفاوت در کنار هم قرار دارد که سندی تاریخی از روند تغییرات در سبک معماری است.
برخی کارشناسان از راه به عنوان مقصد سفر یاد میکنند و برخی دیگر معتقدند راه تنها مسیری ارتباطی است که با نگاهی ابزاری فقط برای رسیدن از آن استفاده میشود. اما نگاهی به تاریخچه راهسازی در ایران و جهان و ادبیات علمی موجود در این زمینه مشخص می کند که خود راه مقصد سفر به حساب می آید و نباید به راه نگاه ابزاری داشت. از طرفی علاوه بر اینکه راه میتواند مقصد گردشگری باشد، موضوع معماری راه با ایمنی ارتباط تنگاتنگ دارد.
کریدور شرق به غرب کشور که پایتخت را به شهر مقدس مشهد وصل میکند، حدفاصل سبزوار تا نیشابور و مشهد دارای جادهای چهاربانده و استاندارد است، اما در ایام تعطیلات نوروزی یکی از حادثه خیزترین محورهای کشور محسوب می شود و تلفات رانندگی زیادی در این ایام در این مسیر رخ میدهد. علت عمده این تلفات خروج از جاده و انحراف و واژگونی رانندگان به خاطر خستگی چشم و خواب آلودگی است. جاده را ساخته ایم اما از آنجایی که نگاهمان به راه به عنوان مقصد گردشگری نبوده به فکر خستگی راننده و مسافر نبوده ایم و علی رغم ساخت بزرگراه، ایمنی حداکثری تامین نشده است و مبالغه نیست بگوییم به دلیل عدم توجه به منظر راه کاهش ایمنی نیز به همراه داشته که این موضوعی قابل واکاوی است.
منظر راه به معنای چشم انداز نیست. منظور ما از منظر راه (land scape) است. یعنی هر آن چیزی که در طبیعت به طور طبیعی به وجود آمده یا آنچه در تعامل انسان با طبیعت در یک محیط ایجاد شده باشد. وقتی از منظر راه صحبت میکنیم همه المانها در آن وجود دارد؛ مثلاً رابطه منظر راه با سرمایه گذاری، رابطه منظر راه با گردشگری، رابطه منظر راه با ایمنی، رابطه منظر راه با محیط زیست، رابطه منظر راه با مسئولیت اجتماعی و حقوق شهروندی باید بررسی شود.
پل ها یکی از عناصر سازنده جاده ها هستند که می توانند علاوه بر ایجاد یک منظر زیبا و تامین ایمنی و تسهیل تردد، به عنوان محلی برای گردشگری مورد استفاده قراربگیرند. این امر نیازمند فرهنگسازی برای حضور سرمایه گذاران در این بخش ها است که تا کنون مغفول مانده بود. همین حالا یک پل تک پایه کابلی بزرگ در جاده هراز که یکی از زیباترین جادههای ایران محسوب می شود درحال ساخت است.
رابطه معماری راه و منظر راه با سرمایه گذاری در این پروژه اینگونه معنا پیدا میکند که پیشنهاد شده روی تک پایه پل آسانسور نصب شود و مجموعه رستورانی در فضای داخلی پل ایجاد کنند. برای تحقق این امر باید سرمایه گذاران ورود پیدا کنند که در حال برنامه ریزی در این زمینه و جذب سرمایه گذار هستیم که البته در گذشته از این دست پل ها مانند سی و سه پل، پل خواجو و... بسیار داشته ایم.
بحث معماری و منظر راه اگرچه در بافت تاریخی ایران بوده اما سالها و دورههای متعدد به دلیل نگاه یکسویه به راه و از آنجایی که راه را صرفاً ابزار دانستند از بین رفته است.
نتوانستهایم از راههایی که سال ها میراثی مادی و معنوی برای ما ایجاد کردند، استفاده کرده و آنها را توسعه دهیم. وقتی درباره گردشگری راه صحبت میکنیم جاده ابریشم و داستانهای مارکوپولو به ذهن می آید که به عنوان یک سند تاریخی قرنهاست از آن استفاده شده است.
باید پرسید چرا امروز دوباره چنین داستان ها و روایتیهایی از دل جاده ها بیرون نمی آید؟ وقتی در هر 30 تا 40 کیلومتر جاده ابریشم و جاده شاهی یک کاروانسرا ساخته شده یعنی به موضوع ایمنی، سرعت و سلامت توجه شده است. در همین طرح الزام شده است که هر10 تا 15 دقیقه یک مکان به عنوان نقطه ای که امکان توقف داشته باشد طراحی شود که دارای جذابیت برای توقف باشد . ما قابلیت برگشت به آنچه که قرنها در ایران رواج داشته است را داریم. همه ی این موضوعات در جادههای ایران قابلیت واکاوی دارد و باید آنها را دوباره احیا کنیم. طرح جامع ساماندهی منظر راه های کشور گامی اساسی در این راه به حساب می آید.
باید آییننامه مذکور دوباره بحث معماری و منظر راه را زنده کردیم. کلیات این آیین نامه در خصوص منظر راه و ساخت راه است. در این آیین نامه با توجه به نیازهایی که برای راهها احساس شده تقسیمبندی صورت پذیرفته و طرح های مختلف منظر راه را توضیح داده است. در بخش اول الزامات کلی در "طرح جامع منظر راه" در نظر گرفته شده که بر اساس آن راهبردهای اصلی منظر راه یعنی ویژگی های کلیدی راه در کشور تبیین می شود. در بخش دوم "طرح منظر کریدور" قرار دارد که یعنی راهی که در آن منظر طراحی می شود باید چه سیاست ها و ویژگی های خاصی در آن لحاظ شود.
بخش سوم "طرح بخشی منظر راه" است که روی بخش خاصی از مسیر تمرکز دارد. به عنوان مثال در یک کریدور هزار کیلومتری شاید 10 بخش مختلف داشته باشیم. بر این اساس ما نمیتوانیم از طرحی که برای محدوده شهرها ترسیم می کنیم برای ساخت بخش کوهستانی استفاده کنیم. همچینین این آیین نامه به ما می گوید که معماری طرحها و تونلها و کلیه احجام و ابنیه فنی بایست در مسیرهای مختلف، متفاوت باشد.
نکته مهم که در این میان باید به آن دوباره تاکید شود این است که طرح منظر راه یک موضوع اجتماعی است که با طرح هندسی راه آمیخته میشود. پس این دو باید از ابتدا با هم مطالعه شوند تا ضمن همپوشانی نیازهای یکدیگر را نیز پاسخگو باشند، چون اگر باهم در نظر گرفته نشوند در حین اجرا با مشکل روبرو خواهیم شد و نهایتاً خروجی مدنظر را به دست نمیآوریم.
*حبیب خراسانی-کارشناس حملونقل
انتهای پیام/