حراج قطعه‌های مسروقه از قرآن‌های حرم علوی(ع) در لندن و آمریکا

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا‌، نسخه‌های خطی هم از حیث تاریخی و هم از منظر علمی حائز اهمیت‌اند. در اهمیت و ارزش این منابع همین بس که همچنان راهگشای دانشمندان و پژوهشگران است و گاه نکته‌ای مذکور در این نسخ، کلید حل سؤالات ذهن بشر امروز. با وجود این، از میان تمامی نسخ خطی کتابت شده، قرآن‌های خطی بیش از دیگر منابع حائز اهمیت‌اند. این امر نه تنها از وجه قدسی بودن قرآن، که از منظر ارزش‌های هنری به کار بسته در نسخ نیز محسوب می‌شود.

از منظر کارشناسان هنری، بیشترین هنر اسلامی در دوره‌های مختلف در قرآن‌های خطی به کار رفته از این نظر چه در خط و چه در تذهیب و سایر هنرهای به کار بسته در متون، می‌توان این آثار را سرآمد دیگر نسخ خطی در دوره‌های مختلف دانست. از سوی دیگر، قرآن‌های خطی عموماً به دستور شاهان و امیران کتابت می‌شده و علاوه بر تمام و کمال بودن از حیث هنری، از منظر تاریخی نیز ارزشمند و قابل مطالعه‌اند.

کتابخانه‌های بسیاری در دنیا به ویژه در ایران و خاورمیانه قران‌های خطی نفیس را در خود جای داده‌اند‌، اما یکی از بهترین مکان‌هایی که این قرآن‌های نفیس را می‌توان مشاهده کرد، کشور عراق است،‌ کشور عراق به واسطه حضور عتبات عالیات و حرم ائمه معصومین (ع) بیش از سیار مکان‌های دیگر شاهد نگهداری از قرآن‌های خطی در طول تاریخ بوده است،‌ اگرچه در سال‌های اخیر به واسطه تحولات سیاسی و درگیری‌‌ها و جنگ‌های مختلف این نگرانی همواره وجود داشته است که این نسخه‌ها از میان برود.

مرتضی کریمی‌نیا، از پژوهشگران حوزه مطالعات قرآنی در یادداشتی به قرآن‌های مسروقه حرم علوی که در حراج‌های لندن و موزه‌های آمریکا یافت شده،‌ اشاره کرده است‌، متن این یادداشت به شرح ذیل است:‌

«کتابخانۀ حرم علوی (مکتبة الروضة الحیدریة یا الخزانة الغرویة) در نجف اشرف یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های قرآنی و تفسیری را در خود جای داده است. بیش از 500 نسخه‌ از مصاحف قرآن و تفاسیر قرآنی بسیار ارزشمند در این کتابخانه نگهداری می شود که برخی از آنها، بیش از یک هزار سال پیش بر آستان حرم علوی وقف شده‌اند.

موضوع این نوشتار کوتاه، اشاره به برخی از قطعات قرآنی متعلق به کتابخانه‌ی حرم علوی در نجف اشرف است که در سالها و دهه‌های اخیر بر اثر سهل‌انگاری از این کتابخانه سرقت شده و اکنون با شماره‌هایی مشخص در برخی موزه‌های جهان نگهداری می‌شوند. این نسخه‌ها به بیش از ده مورد می‌رسد، اما من در اینجا تنها به سه نمونه‌ آن اشاره می‌کنم که هر سه را کاتبانی ایرانی طی قرون پنجم و ششم هجری و با سبک کوفی ایرانی کتابت کرده‌اند.

الف) نسخه‌ ش 44 با شماره ثبت 44/3/1 به کتابت و تذهیب محمد الزنجانی در سال 531 هجری

تعداد 8 برگ قرآنی اکنون در موزۀ متروپلیتین به شماره‌های 1996.294 و 1996.238 نگه‌داری می‌شود و شمارۀ ثبت آنها در موزه نشان می‌دهد که این 8 برگ بسیار باارزش در سال 1996 در دو مرحله وارد موزۀ متروپلیتین شده‌اند؛ لذا احتمال می‌رود این برگه‌ها در دهۀ 1990 میلادی و در زمان حاکمیت صدام حسین و حزب بعث عراق از کتابخانۀ حرم (موسوم به مکتبة الروضة الحیدریة یا الخزانة الغرویة) خارج و در زمانی مناسب در یکی از حراج‌های غربی از سوی موزۀ فوق الذکر خریداری شده‌اند. این برگه‌ها دقیقاً افتادگی‌های یک نسخۀ ناقص الطرفین در کتابخانۀ حرم علوی در نجف اشرف را می‌پوشانند و در تمام ویژگی‌ها به آن شباهت دارند. فی‌المثل برگه‌ای در مجموعه موزۀ متروپلیتین، به والله محیط بالکافرین (بقره: 19) ختم می‌شود، و برگ نخست از نسخۀ نجف، با یکاد البرق یخطف (بقره: 20) آغاز می‌شود.

تصاویری از این برگه‌ها در موزۀ متروپلیتین را در وبسایت این موزه می‌توان مشاهده کرد.

اصل این نسخه که برگ‌هایی از آغاز و انجامش مفقود شده (و از طریقی به موزۀ متروپلیتین راه یافته) است، اکنون با شمارۀ مسلسل 44 و شماره ثبت 44/3/1 در بخش مخطوطات کتابخانۀ حرم امیرالمومنین علیه السلام در نجف اشرف نگه‌داری می‌شود. آقای حسین جهاد الحسانی در توصیف کوتاه این نسخه، در کتاب فهرس المصاحف المخطوطة فی خزانة العتبة العلویة المقدسة (ص 52) نوشته‌اند: «در شناسنامۀ قدیمی نسخه آمده است: که صفحات نخستین نسخه حاوی تذهیب و تزویق است، اما من در نسخۀ حاضر چنین چیزی نمی‌یابم و احتمال می‌دهم این نقصان به حدود 30 سال قبل بازگردد. همچنین در شناسنامۀ قدیمی این نسخه در کتابخانه چنین آمده است که سال کتابت نسخه 531 هجری است، اما من چنین تاریخی را در کل نسخه ندیده‌ام.» این امر نشان می‌دهد که فهرست‌نویس قدیم نسخه در دهۀ 70 یا 80 در زمان ورود اطلاعات نسخه، به برگه‌های آغاز و پایان نسخه دسترسی داشته است. این برگه‌ها اکنون در موزۀ متروپلیتین نگه‌داری می‌شود و در ضمنِ آنها، هم برگه‌های مذهَّب بسیار زیبای نخستین هست، و هم نام کاتب و سال کتابت نسخه در آنها قید شده است. من درباره‌ی این اثر بسیار مهم، مقاله‌ای مفصل نوشته‌ام که قرار است در شماره دوم از مجله‌ی پژوهشهای نسخه‌شناسی انتشار یابد.

ب) نسخه‌ی ش 575 به شماره ثبت 548/3/7 کتابت در قرن پنجم هجری

این یک نسخه‌ قرآنی کامل است که در آغاز آن رساله‌ای کوتاه در علم قرائات کتابت شده و در آغاز هر سوره‌اش، اطلاعاتی در خصوص تعداد آیات، مکی بودن و مدنی بودن سوره، فضل قرائت سوره و مانند آن آمده است. نوع کتابت، تذهیب، و سرسوره‌های آن بسیار خاص است و تا جایی که می‌دانم، در سایر نمونه‌های آن قرون تکرار نشده است. نسخه‌ فوق را علی بن جمعة الموصلی در سال 915 هجری بر حرم علوی وقف کرده است. در حاشیه ص 35 نوشته شده است: «وقفنمود علی بن جمعه الموصلی این مصحف شریف را در آستانه امیر المومنین علی ولی الله صل الله علیه و سلم. آمرزیده باد خواننده و نظر کننده در حق این فقیر فاتحه بخوانید. در تاریخ سنة خمس عشر و تسعمائة هجرته النبویه.» کاتب نسخه که قطعا از اهل سنت است ــ چراکه سوره لیل را سورة الصدیق رضی الله عنه نامیده است ــ کلماتی خاص مانند "محمد" را که 4 بار در کل قرآن تکرار شده است، با هنرمندی خود به صورت متمایز و درست‌تر از خط اصلی همراه با آرایه‌هایی بصری متمایز کتابت می‌کند.

بخشی از این نسخه چند دهه قبل از نجف خارج شده و در دهه‌ی 1940 میلادی به موزه‌ی متروپلیتین راه یافته است (در دو شمارۀ 45.140 و 40.164). از جمله دو برگه‌ای که در سوره‌های فتح و محمد حاوی نام پیامبر اکرم (ص) است. با مراجعه به نسخه‌ی موجود در حرم علوی، درمی‌یابیم که بین ص 573 و 574 از این مصحف که حاوی آیات پایانی سوره فتح و آغاز حجرات است، در نسخه نیست. این بخش مفقوده اکنون به صورت تمام و کمال در موزه متروپلیتین است. این برگه حاوی نام محمد است. همچنین برگه‌ی حاوی نام مبارک پیامبر اکرم (ص) در سوره ی محمد نیز در اصل نسخه در نجف نیست. این برگه بین صفحات 565 و 566 قرار می‌گیرد. برای رویت دیگر تکه‌هایی مفقوده از میانه و اواخر این نسخه که اکنون در موزه‌ی متروپلیتین نگه‌داری می‌شود، نک. سایت موزه در آدرس زیر:

https://metmuseum.org/art/collection/search/449693
https://metmuseum.org/art/collection/search/450575

برگ پایانی موجود در حرم علوی (نجف، ش 575) به کتابت زید بن الرضا در 432 هجری در طبرستان

برگ پایانی نسخه نجف 575 (اکنون در موزه متروپلیتین)

ج) نسخه‌ ش 338 با شماره ثبت 396/2/5 کتابت زید بن الرضا در سال 432 هجری در طبرستان

50 سال پیش وقتی جناب استاد سید احمد حسینی اشکوری، فهرستی کوتاه در معرفی برخی مصاحف و نسخه‌های حرم علوی را منتشر کرده‌اند، این نسخه بسیار نفیس به صورت کامل در کتابخانه‌ی حرم علوی بوده است، چرا که استاد حسینی اشکوری در توصیف بسیار کوتاه خود، به نام کاتب و ترقیم پایان نسخه چنین اشاره کرده‌اند: «نسخة کتبها وذهَبها: زید بن الرضا بن زید بن علی بن هارون بن الحسین بن محمد بن هارون بن محمد بن القاسم بن الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن أبی طالب سنة 432هـ »(أحمد الحسینی، فهرست مخطوطات خزائن الروضة الحیدریة، ص 15، رقم 388). این امر نشان می‌دهد که قرآن فوق الذکر که در سال 432 به دست یکی از علویان یا زیدیان طبرستان کتابت شده، در سال 1970 میلادی در خزانه‌ی حرم علوی کامل بوده است.

اگر اکنون به کتابخانه‌ی حرم علوی سری بزنیم، درمی‌یابیم که مجموعا 30 برگ از ابتدا و انتهای نسخه مفقود است. نه آرایه‌های بسیار زیبا و دو لوح آغازین نسخه، و نه بخش‌های پایانی نسخه از جمله ترقیم و امضای کاتب در نسخه موجود است. نسخه‌ی فوق در وضع کنونی‌اش با آیه‌ی 97 سوره‌ی بقره آغاز می‌شود و آخرین بخش موجود در آن، آیۀ ششم سوره‌ی منافقون است.

تمامی این 30 برگ مفقود از نسخۀ بالا، در حراج کریستیز لندن (26 آوریل 2005)، به قیمت 117600 پوند به فروش رسیده است. در سایت اینترنتی و نیز در کاتالوگ انتشار یافته از این حراج، به جزییات این 30 برگ اشاره شده است. نمونه‌ای از تصویر این بخش قرآن، و توضیحات این حراج را می‌توان اینجا دید:

در تصویری که حراج یادشده از ترقیم پایانی نسخه در کاتالوگ خود منتشر کرده است، نام کتابت و سال کتابت عیناً به همان صورت که در بالا ذکر کردیم آمده است: «کتبه و ذهبه زید بن الرضا بن زید بن علی بن هرون بن الحسین بن [محمد] بن هرون بن محمد بن القاسم بن زید بن الحسن بن علی بن ابی طالب سلم الله علیه و علی ذریته الطاهرین. وفرغ من کتابته ؟ فی شهر رجب سنة اثنین و ثلثین و اربع مائة من هجرة [النبی].»

رقم کاتب نسخه ش 338 (زید بن الرضا)، مورخ سال 432 هجری که در حراج لندن (کریستیز، 2005) به فروش رفته است.

از اینجا معلوم می‌شود که هر یک از این نسخه‌های قرآنی در دوره‌ای ناقص شده و بخش‌هایی از آنها به اروپا و آمریکا منتقل شده‌اند: قرآن نخست در دوران حکومت صدام حسین، قرآن دوم در دهه 1940 میلادی، و قرآن سوم در سال 2005 میلادی و پس از سرنگونی حکومت بعث در عراق.

انتهای پیام/