گزارش تسنیم|چرا دولت تاجیکستان تمایلی برای عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا ندارد؟
تاجیکستان یکی از اصلی‌ترین گزینه‌های روسیه برای عضویت در اتحادیه اوراسیا به شمار می‌رود. مقامات روس بارها تمایل خود را برای عضویت تاجیکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا اعلام کرده‌اند. اما دولت تاجیکستان تاکنون تمایلی به این امر نداشته اند.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، اتحادیه اقتصادی اوراسیا(1) به‌عنوان یک الگوی همگرایی اقتصادی و یک بلوک اقتصادی منطقه‌ای در اوراسیا، از سال 2015 فعالیت رسمی خود را آغاز نموده است. ایده ابتدائی شکل‌گیری این اتحادیه اقتصادی، به توافق سه کشور روسیه، بلاروس و قزاقستان در سال 2007 مبنی بر ایجاد اتحادیه گمرکی -که در آن قوانین مورد توافق سه‌کشور به‌جای قوانین و اختیارات داخلی در تجارت کالا مبنا قرار می‌گیرد- باز می‌گردد. اتحادیه گمرکی میان این سه کشور در سال 2010 رسما شروع به فعالیت کرد و نتایج حاصل از آن در کنار برخی جاه‌طلبی‌ها و نگاه‌های رقابتی به اتحادیه اروپا از سوی روسیه باعث شد اندیشه ارتقاء اتحادیه گمرکی به فضای واحد اقتصادی عملی شود. در نتیجه اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال 2014 با توافق این سه کشور تاسیس شد و در سال بعد دو کشور ارمنستان و قرقیزستان نیز به عضویت آن در آمدند(2). در سال 2017 نیز مولداوی به‌عنوان عضو ناظر در این اتحادیه شروع به فعالیت نمود(3). طی سال‌های اخیر روسیه تلاش‌های زیادی برای توسعه کمی و کیفی این اتحادیه صورت داده است. تاجیکستان یکی از اصلی‌ترین گزینه‌های روسیه برای عضویت در این اتحادیه به شمار می‌رود. مقامات روس بارها تمایل خود را برای عضویت تاجیکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا اعلام کرده‌اند(4). اما دولت تاجیکستان تاکنون تمایلی نسبت به این امر از خود نشان نداده(5) و با آن به مخالفت پرداخته است. اما ریشه‌های این مخالفت تاجیکستان به عوامل گوناگونی بر می‌گردد.
تاجیکستان دارای اقتصادی مبتنی بر واردات بوده و تراز تجاری(6) این کشور معمولا منفی می‌باشد. در سال 2016 صادرات این کشور 846 میلیون دلار و واردات آن 3540 میلیون دلار بوده است. این تراز تجاری به‌ویژه پس از سال 2000 که ثبات و امنیت به این کشور بازگشت، به مرور زمان رو به منفی شدن گذارد. طیف گسترده محصولات وارداتی این کشور نیز مبین همین امر است. این موضوع باعث شده یک منبع درآمد بسیار مهم برای دولت تاجیکستان از تعرفه‌های وضع شده بر کالاهای وارداتی و دریافت حق گمرک از این کالاها باشد. عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا موجب از دست رفتن این منبع درآمد اساسی از دولت تاجیکستان می‌شود. لذا، دولت تاجیکستان که با زیرساخت‌های تولیدی ضعیف در ساختار اقتصادی خود مواجه است، عضویت در این اتحادیه را به ضرر منافع خود می‌بیند.
نمودار تراز تجاری تاجیکستان از 1996 تا 2016(7)(نمودار قرمز نشان‌دهنده واردات و نمودار آبی صادرات است)
موضوع مهم دیگری که در این میان قابل ذکر است، فساد سیستماتیک موجود در ساختار سیاسی و اقتصادی تاجیکستان است. در آخرین رتبه‌بندی شفافیت بین‌الملل(8) تاجیکستان با کسب امتیاز 21 از 100، در رتبه 161 در میان 180 کشور جهان قرار دارد(9) که از این حیث در زمره فاسدترین کشورها به شمار می‌رود. این فساد سیستماتیک باعث شده دلالان و گروه‌های مافیایی اقتصادی منافع بسیار مهمی در کنترل بازار داشته باشند. عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا قوانین نسبتا سختگیرانه‌ای برای مبارزه با فساد و تعیین تعرفه‌های صادراتی و وارداتی و پیشگیری از انحصارهای سیاسی-اقتصادی این کارتل‌ها ایفا خواهد کرد. این افراد، جریان‌ها و گروه‌ها عمدتا یا از مقامات دولتی و خانواده‌های آن‌ها بوده و یا ارتباط نزدیکی با آن‌ها دارند. نفوذ سیستماتیک این افراد یک مانع اساسی در عدم عضویت تاجیکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به شمار می‌رود.
مساله مهم دیگر در خصوص تاجیکستان اهمیت کمک‌های خارجی در اقتصاد کشور است. تاجیکستان در حال حاضر منابع متعددی در قالب کمک‌های توسعه‌ای و یا تامین اعتبارات در قالب وام از سوی اتحادیه اروپا و برخی کشورهای غربی به تاجیکستان اعطا می‌شود. در سال 2008 اوج کمک‌های دریافتی تاجیکستان رقمی بالغ بر 365 میلیون دلار را تشکیل می‌داد که در مقایسه با تولید ناخالص داخلی 5 میلیارد دلاری این کشور در این سال اهمیت آن مشخص می‌شود. عضویت در یک اتحادیه اقتصادی همچون اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند موجب قطع بخش قابل توجهی از این کمک‌های خارجی به تاجیکستان شود. دولت تاجیکستان به میزان قابل توجهی از این کمک‌ها استفاده کرده و نمی‌خواهد این منابع که بدون زحمت کسب می‌کند را از دست بدهد.
نمودار میزان کمک‌های خارجی دریافتی تاجیکستان بین سال‌های 2002 تا 2011 بر اساس گزارش دولتی کمک‌های خارجی(10)
در کنار این موارد، اما عضویت در این اتحادیه می‌تواند مزیت‌های متعددی برای مردم(و نه دولت) تاجیکستان در بر داشته باشد. مهم‌ترین مزیت مطرح در این راستا به کارگران تاجیک شاغل در روسیه و دیگر کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا مربوط می‌شود. با عضویت تاجیکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا کارگران تاجیک با سهولت و صرف هزینه‌های بسیار پایین می‌توانند به روسیه و قزاقستان و دیگر کشورهای عضو سفر کرده و منابع درآمدی خود را نیز به راحتی به تاجیکستان باز گردانند. این امر باعث شده بسیاری از کارگران تاجیک با ملاحظه مزیت‌های عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، به قرقیزستان سفر کرده و با دریافت پاسپورت قرقیزی از این مزیت‌ها بهره ببرند(11). این کارگران همچنین سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی تاجیکستان دارند. بر اساس گزارش کمیته مهاجرین روسیه، در سال 2016 بالغ بر 600 هزار تاجیک در این کشور حضور داشتند(12) که اکثریت قریب به اتفاق آن‌ها به‌منظور کار و کسب درآمد در این کشور حضور دارند. حال اگر هر کدام از این کارگران معادل 1000 دلار در سال درآمد کسب کنند، رقمی بالغ بر 700 میلیون دلار درآمد ناشی از این کارگران در یک سال می‌شود که قریب به 10 درصد تولید ناخالص داخلی تاجیکستان را در بر می‌گیرد. این امر همچنین یک اهرم مناسب در اختیار روسیه برای اعمال فشار به تاجیکستان قرار داده است که بعضا در راستای اهداف سیاسی-اقتصادی روسیه استفاده می‌شود.
امید رحیمی، کارشناس مسایل اوراسیا
پانوشت‌ها:
(1) Eurasian Economic Union
(2) EAEU Official Website, EAEU member states, Available from: http://www.eaeunion.org/?lang=en#about-countries.
(3) EURACTIV, Moldova granted observer status in Eurasian Union, Available from: https://www.euractiv.com/section/europe-s-east/news/moldova-granted-observer-status-in-eurasian-union/.
(4) Asia-Plus, Russia suggests Tajikistan considering the possibility of obtaining status of observer in EAEU, Available from: https://news.tj/en/news/tajikistan/politics/20180423/russia-suggests-tajikistan-considering-the-possibility-of-obtaining-status-of-observer-in-eaeu.
(5) Radio Free Europe, Tajikistan Mulls EEU Membership, Feels Pull of Russia, Available from: https://www.rferl.org/a/qishloq-ovozi-tajikistan-mulls-eeu-feels-pull-of-russia/27893070.html.
(6) Trade Balance.
(7) OEC, Tajikistan: Trade Balance, Available from: https://atlas.media.mit.edu/en/visualize/line/hs92/show/tjk/all/all/1995.2016/.
(8) Transparency International.
(9) Transparency International, Tajikistan, Available from: https://www.transparency.org/country/TJK.
(10) State Committee on investments and State Property management of the Republic of Tajikistan, Foreign Aid Report 2011, available from: http://www.tj.undp.org/content/dam/tajikistan/docs/library/UNDP_TJK_Foreign_Aid_Report_2011_Eng.pdf?download, p. 16.
(11) Catherine Putz, Times Are Getting Tougher for Central Asian Migrant Workers in Russia, Available from: https://thediplomat.com/2015/04/times-are-getting-tougher-for-central-asian-migrant-workers-in-russia/.
(12) Asia-Plus, The number of Tajik labor migrants working in Russian reportedly decreases by 14 percent, available from: http://www.news.tj/en/news/number-tajik-labor-migrants-working-russian-reportedly-decreases-14-percent.
