به گزارش گروه بینالملل خبرگزاری تسنیم، شهر مقدس قم اگرچه در اذهان عمومی غالباً یکی از مراکز برجسته مذهبی جهان اسلام شناخته میشود، لکن، در عین حال یکی از مراکز برجسته علمی ایران و جهان اسلام نیز محسوب میشود. طی سالهای متمادی این شهر برجسته علمی توانسته دانشپژوهان و نخبگان بسیاری را در علوم مختلف، و بهویژه علوم انسانی به منظور کسب علم و دانش بهروز و کارآمد، به خود جلب نماید. علاوه بر ویژگیهای برجسته علمی که معیاری تأثیرگذار برای دانشپژوهان خارجی در انتخاب قم(از میان انبوه مراکز علمی جهان) برای تحصیل است، شرایط فرهنگی خاص این شهر همچون مهاجرپذیری آسان، جو غالب دانشپژوهی و مباحثه علمی، هزینههای پایین زندگی، دسترسی به امکانات مناسب به جهت نزدیکی به تهران و دوری از معایب و مشکلات کلانشهرها باعث شده دانشپژوهان این شهر را بیش از دیگر شهرهای جمهوری اسلامی ایران برای تحصیل برگزینند.
مزیتهای نسبی قم برای تحصیل دانشپژوهان تاجیک
در میان دانشپژوهان خارجی شاغل به تحصیل در قم (از بیش از 120 ملیت مختلف، دهها و صدها قومیت متنوع، ادیان متعدد اعم از مسیحی، بودائی و مسلمان، مذاهب مختلف اسلامی و ...)، این شهر ویژگیهای منحصر به فردی در مقوله فرهنگ برای دانشپژوهان تاجیک فراهم آورده است. نخستین عامل دین اسلام است. دانشپژوهان مسلمان، بهویژه پس از ظهور جریانهای غالب اسلامستیزی پس از وقایع 11 سپتامبر 2000، با شرایط دشواری برای تحصیل در جوامع غیرمسلمان مواجه شدهاند. دانشپژوهان تاجیک نیز مستثنای از این امر نبوده و نیستند. مقوله دوم به عامل مهم و تأثیرگذار «زبان پارسی» است. تاجیکها بهمنظور تحصیل در هر کشوری از جهان موظف به یادگیری زبان جدیدی هستند که این امر مستلزم هزینه و انرژی زیادی است. در حالی که در ایران با چنین مشکلی مواجه نیستند و تنها با صرف یادگیری الفبای عربی، میتوانند به سهولت به زبان مادری خود به تحصیل بپردازند. اشتراکات فرهنگی و تمدنی نیز مزیت نسبی دیگری است که قم برای تاجیکها فراهم آورده است. در راندمان علمی دانشپژوهانی که در کشورهای خارجی مشغول تحصیلاند، حتی کوچکترین اختلافات فرهنگی همچون عادات غذایی، آب و هوا، آداب و رسوم و ... تأثیرگذار است. حال آنکه تحصیل در قم این عامل را برای دانشپژوهان تاجیک به حداقل رسانده است.
کاهش چشمگیر شمار دانشپژوهان تاجیک شاغل به تحصیل در قم
دانشپژوهان تاجیک بسیاری طی سالهای پس از استقلال تاجیکستان، قم را برای تحصیل انتخاب کردهاند. زبان و ادبیات فارسی یکی از محبوبترین رشتهها میان این دانشپژوهان به حساب میآید. علاوه بر این، تاجیکها در رشتههای دیگری همچون فلسفه، علوم سیاسی، روابط بینالملل و ... در قم تحصیل میکنند. اما اخیراً شاهد کاهش چشمگیری در میان دانشپژوهان تاجیک شاغل به تحصیل در قم بودهایم. طی مصاحبه با برخی دانشپژوهان تاجیکی که هماکنون در قم مشغول به تحصیل هستند، دریافتیم که عدم تمایل دولت تاجیکستان و اعمال فشار به آنها طی ماههای اخیر که سردترین دوران روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری تاجیکستان است، اصلیترین عامل کاهش شمار تحصیل این دانشپژوهان در قم است. این در حالی است که این عدم تمایل نسبت به تحصیل تاجیکها در دیگر شهرهای ایران وجود ندارد.
ادعای دولت تاجیکستان: غیرقانونی بودن تحصیل دانشپژوهان تاجیک در قم
یکی از دانشپژوهان تاجیک در مصاحبه با تسنیم، یکی از مهمترین دلایل دولت تاجیکستان برای اعمال فشار به دانشپژوهان تاجیک محصل در قم، را ادعای دولت در غیرقانونی بودن تحصیل آنها در قم مطرح کرد. به گفته این دانشپژوه تاجیک که نخواست نامش فاش شود، مقامات تاجیک بارها به آنها گفتهاند چون این دانشپژوهان از طریق وزارت معارف تاجیکستان برای اخذ بورسیه و تحصیل در خارج از کشور اقدام نکردهاند، تحصیل آنها در قم غیرقانونی است. این دانشجوی تاجیک در همین حال افزود: دولت تاجیکستان در مورد دانشپژوهان شاغل به تحصیل در قم استاندارد دوگانهای را اعمال میکند. دولت تاجیکستان توانایی بورسیه کردن تمام دانشجویان تاجیک را ندارد و بسیاری از تاجیکها با هزینه شخصی و از طریق جذب بورسیههای خارجی اقدام به تحصیل در خارج از تاجیکستان میکنند. از دوستان ما افراد بسیاری با وضعیت مشابه در کشورهای خارجی همچون ایالات متحده آمریکا، روسیه، آلمان، ترکیه، عربستان، قزاقستان، قرقیزستان و ... تحصیل میکنند، اما هیچگاه اقدامشان از سوی دولت غیرقانونی خوانده نشده است. مضافاً این که بر اساس اصل اول قانون اساسی جمهوری تاجیکستان همه شهروندان تاجیک آزاد هستند و بر اساس اصل چهل و هفتم قانون اساسی، تحت هیچ شرایطی این آزادیها محدود نمیشود. همچنین بر اساس اصل چهل و یکم، حق تحصیل برای شهروندان تاجیک پیشبینی شده است.
اعمال فشار در مسائل اداری و کنسولی
به گفته یکی دیگر از دانشپژوهان تاجیک که در سالهای آخر تحصیل در قم به سر میبرد، یکی از اصلیترین زمینههای فشار دولت تاجیکستان به دانشپژوهان تاجیک در حوزه مسائل اداری و کنسولی صورت میگیرد. وی در این زمینه میگوید: سفارت تاجیکستان در تهران امور مربوط به گذرنامه دانشپژوهان تاجیک که در قم هستند را به درستی انجام نمیدهند. در بسیاری از موارد یا این امور انجام نمیشود و یا زمان بسیار زیادی برای انجام امور صرف میشود. اما این امر برای دانشجویان تاجیک شاغل به تحصیل در قزوین، شیراز یا تهران اینگونه نیست و دوستان دیگر ما به سرعت امورشان انجام میشود. این دانشپژوه تاجیک افزود: یکی از مواردی که سفارت میبایست برای دانشپژوهان انجام دهد، درج تصویر فرزندان دانشپژوهان در گذرنامه آنهاست که سفارت تاجیکستان در تهران همکاری لازم را در این زمینه انجام نمیدهد. حتی یک بار برای دریافت نامه سادهای مبنی بر تأیید نام پدر به سفارت تاجیکستان در تهران رفتم، با کارشکنیها و عدم تمایل دولت، این کار انجام نشد. توجیه و دلیل کارکنان دولت نیز در این زمینه این است که «شما غیرقانونی هستید». سؤال ما از دولت تاجیکستان این است که اگر حضور ما غیرقانونی است، چرا سفیر تاجیکستان به دیدار ما میآید، در انتخابات مختلف ریاست جمهوری، پارلمان، رفراندوم و ... ما را تشویق به شرکت میکنند و در جشنهای ملی همه ما دعوت میشویم. این یک تناقض است.
فشار به خانوادههای دانشپژوهان
دانشپژوه دیگری که در رشته زبان و ادبیات فارسی در حال تحصیل است میگوید دولت تاجیکستان خانوادهاش را در خصوص تحصیل وی در قم تحت فشار قرار دادهاند. او در این زمینه تصریح میکند: به دلیل تحصیل بنده در قم، همسرم نیز در قم زندگی میکند. در یکی از سفرهایی که همسرم به تاجیکستان باز گشته بود، به محض ورود به دوشنبه گذرنامه وی توقیف میشود و چند روز بعد به برخی مراکز امنیتی دولت در دوشنبه فراخوانده میشود. این درحالی است که محل زندگی همسرم در تاجیکستان فاصله زیادی با دوشنبه دارد و همسرم سختی زیادی را در این امر متحمل شده است. وی همچنین میافزاید: همسرم بارها تنها به دلیل آن که من در قم تحصیل میکنم مورد بازجویی قرار گرفته است. بازجوها بارها به وی گفتهاند که همسرت ممکن است در قم آموزشهای تروریستی ببیند و باید به او بگویید به تاجیکستان باز گردد. همسرم از این لحاظ تحت فشارهای روانی شدیدی قرار گرفته است. تنها پس از مدتی و با تماسهای تلفنی بنده و اذعان به اینکه بنده در حال اتمام تحصیل و بازگشت به تاجیکستان هستم از فشارها به همسرم کاسته شد و گذرنامه وی به ایشان عودت داده شد.
دانشپژوه دیگری که با موردی مشابه مواجه شده بود، با اشاره به این که این فشارها تا حدی طبیعی است، اما اخیراً به طرز غیرقابل انتظاری فشارهای سیاسی و امنیتی به خانوادههای دانشپژوهان افزایش یافته، به خبرنگار تسنیم گفت: چندین بار پدر بنده که پیرمردی مسن هست از روستاهای دور دست به دوشنبه فراخوانده شده و مورد بازجویی قرار گرفته است و پس از هر بازجویی در تماس با پدرم با اصرار ایشان در خصوص بازگشت به تاجیکستان مواجه میشوم. یک بار هم تلاشهای زیادی از سوی مقامات دولتی برای ضبط ویدئویی از پدر و مادر بنده صورت گرفته است. در این ویدئو از ایشان درخواست شده صحبتهایی با چنین مضامینی گفته شود که اگر تحصیل را رها نکنی و به تاجیکستان باز نگردی ما از تو راضی نخواهیم بود. حتی به عموی بنده نیز در این باره فشار وارد آمده است. عموی بنده یک کاسب ساده در یکی از شهرهای کوچک تاجیکستان است و تاکنون هیچ سفری به ایران نداشته. اما وقتی برای گرفتن مجوزی به دستگاه دولتی مربوطه در تاجیکستان مراجعه میکند، به دلیل اینکه بنده در قم تحصیل میکنم به وی مجوز اعطا نشده است. جالب اینجا است که مسئولین دولتی به صراحت میگویند «به دلیل تحصیل برادرزادهات در قم به تو مجوز نمیدهیم. به او بگویید به تاجیکستان بازگردد». این دانشجوی تاجیک میافزاید: بسیاری از خانوادههای دوستان ما که در قم تحصیل میکردهاند با مشکلات بسیاری مواجهاند و حتی در یک مورد این فشارهای روانی منجر به سکته و فوت پدر یکی از دانشپژوهان گردیده است. بسیاری از دوستان ما نیز در این مدت تحت این فشارها تحصیل خود را در تاجیکستان نیمهکاره رها کردهاند و به تاجیکستان بازگشتهاند. در برخی موارد دانشپژوهانی که به تاجیکستان بازگشتهاند بازداشت شده و مورد فشارهای شدید روانی و حتی فیزیکی قرار گرفتهاند. این مسائل باعث شده برخی از دانشپژوهان تاجیک از بازگشت به کشور هراس داشته و تصمیم به مهاجرت به کشورهای دیگری غیر از تاجیکستان و یا تداوم حضور در ایران بگیرند. نسل دیگری از دانشپژوهان تاجیک نیز با این برخوردها به طور کلی ایران را از گزینههای مورد نظرشان برای ادامه تحصیل حذف کردهاند. بنده همواره از سردی روابط دو کشور ایران و تاجیکستان که زبان و فرهنگ مشترکی دارند ناراحتم و هنگامی که در رسانهها درباره سردی روابط خبرهایی مبنی بر نقش کشورهای دیگر همچون عربستان با وعدههای مالی و ... گفته میشود به شدت تاسف میخورم.
اقدام نادر مصادره کتب چاپ ایران
یکی از مسائل نادری که برای یکی از دانشآموختگان تاجیک که چند سالی است به کشورش بازگشته است، مصادره کتب و جزوات وی بوده. وی در این زمینه میگوید: چند سال پیش نیروهای امنیتی دولتی به منزل ما آمده و هرچه کتاب و جزوه به زبان فارسی و الفبای عربی(ایرانی) داشتم را مصادره کردند و دیگر هیچ گاه این کتابها را به بنده بازگردانده نشد. وی در این باره میافزاید: بنده طی سالهای تحصیل هزینه بسیار بالایی برای خرید این کتابها و انتقال آنها به تاجیکستان متحمل شدهام تا از علم و دانش خود برای پیشرفت کشور عزیزم تاجیکستان استفاده کنم. اما با وجود آن که محتوای این کتابها هیچ تضادی با قانون و اهداف ملی تاجیکستان نداشت، به دلیل سختگیری نسبت به دانشپژوهانی که در قم تحصیل کردهاند، تمام کتب بنده مصادره شد.
حتی برای دانشپژوهانی که سالها پیش به تاجیکستان برگشتهاند
دانشآموخته تاجیکی که حدود 15 سال پیش تحصیلش در قم به اتمام رسیده و هماکنون به تاجیکستان بازگشته، درباره مورد عجیب فشارها به وی و دانشآموختگان همدورهایاش میگوید: من نزدیک به 15 سال پیش از ایران به تاجیکستان باز گشتهام. اما هنوز هم هر از چندگاهی نیروهای دولتی و امنیتی به منزل ما آمده و ضمن اعمال فشار، منازل ما مورد تجسس قرار میگیرد. گاهی اوقات این مأموران از اقصی نقاط منزل ما بهویژه قفسه کتابها، قاب عکسهای نصب شده بر روی دیوار و ... عکس میگیرند و دوباره که بازرسی میکنند تصاویر قدیمی را تطبیق میدهند. این مورد برای یک شرایط عادی دانشپژوهی که 15 سال پیش فارغالتحصیل شده و سالهاست بدون هیچ حاشیه و مشکلی در کشورش زندگی کرده و برای وطنش تلاش میکند اصلا طبیعی به نظر نمیرسد. حتی شاید در خیلی کشورها با مجرم هم چنین رفتاری نشود. وی همچنین در خصوص یکی از دوستانش میافزاید: یکی از دوستان بنده حدود 10 سال پیش از قم فارغالتحصیل شده و به تاجیکستان بازگشته است. وی به کار و زندگی خویش مشغول بود تا اینکه اخیراً و تحت این فشارها دیگر نتوانست این مسائل را تحمل کند و مجبور شد تاجیکستان را ترک کرده و به روسیه مهاجرت کند. وی هماکنون در روسیه شرایط بسیار سختی را متحمل میشود. البته این مسئله ترک تاجیکستان به دلیل اعمال فشارها تنها به همین مورد ختم نمیشود و نمونههای دیگری هم وجود دارد.