به گزارش گروه بینالملل خبرگزاری تسنیم، روابط روسیه و ترکمنستان از بدو فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به رغم اختلافات میان دو طرف، از ابعادی سنتی و وابستگیهای متقابل خاصی برخوردار بوده است. در دوره رهبری ترکمنباشی (صفرمراد نیازوف)، رویکردهای محافظهکارانه و تجربه وسیع وی در اتحاد جماهیر شوروی مانع از چالشهای جدی در روابط دو کشور شده بود. با این حال با روی کار آمدن قربانقلی بردیمحمداف، در کنار تحولات منطقهای و جهانی دیگر، اختلافاتی میان مسکو و عشقآباد به وجود آمد. شاید مهمترین و تاثیرگذارترین فاکتور در این امر را بتوان روند افزایش قیمت حاملهای انرژی و بهویژه گاز طبیعی از سال 2007 در نظر گرفت.
در سال 2009 و تنها اندکی پس از افتتاح خط لوله انتقال گاز ترکمنستان به چین (که نخستین مسیر رسمی صادرات گاز ترکمنستان پس از مسیر سنتی روسیه و صادرات محدود به ایران میشد)، انفجاری در خط لوله انتقال گاز ترکمنستان در نزدیکی مرزهای این کشور با ازبکستان روی داد. پس از این انفجار بود که ترکمنستان در اقدامی غیرمنتظره روسیه را در این موضوع متهم کرد و در نتیجه این امر شرکت روسی گازپروم به تدریج واردات گاز طبیعی از ترکمنستان را کاهش داد. در سال 2016 این واردات به پایینترین حد خود رسید و درواقع متوقف شد. در این دوره که ترکمنستان صادرات گاز به جمهوری اسلامی ایران را نیز به دلیل اختلاف در نرخ گاز صادراتی متوقف کرده بود، چین تنها مسیر صادرات گاز ترکمنستان بود.
این مساله در کنار کاهش تدریجی قیمت انرژی از سال 2015 و بهرهبرداری حداکثری چینیها از شرایط انحصاری واردات گاز از ترکمنستان، موجب شد تا شرایط سختی به لحاظ اقتصادی برای ترکمنستان رقم بخورد. برنامههای بلندپروازانه ترکمنستان در میزبانی بازیهای آسیایی در سال 2017 که هزینههای سنگینی در این شرایط بر دوش دولت بردیمحمداف گذاشت، در کنار ولخرجیهای دیگری نظیر سرمایهگذاری 2 میلیارد دلاری در منطقه تفریحی- توریستی آوازه در غرب این کشور (در سواحل خزر)، افتتاح فرودگاه جدید عشقآباد که به شکل شاهین ساخته شده است با بودجهای بالغ بر 2.5 میلیارد دلار، توسعه بندر ترکمنباشی با بودجهای 4 میلیارد دلاری و موارد دیگری از این دست، شرایط اقتصادی ترکمنستان را بسیار دشوار کرد.
در نتیجه این وضعیت بود که بحران ارزی در سال 2018 در این کشور به وجود آمد. در این بحران نرخ غیررسمی منات در برابر دلار به 7 برابر نرخ رسمی 3.5 منات دولت رسید. سیاستهای ریاضتی دولت و محدودیتهای ارزی نیز موجب کمبود مواد غذایی در کشور و مشکلات مضاعفی گردید. تمام اینها در حالی بود که دولت و خانواده بردیمحمداف در نتیجه موضوعاتی نظیر جانشینی سردار و انتقال قدرت پدر به پسر، خرید خودروی رالی نیم میلیون یورویی توسط رئیسجمهور و از همه مهمتر، گزارش اکونومیست مبنی بر موجودی 21 میلیارد دلاری حسابهای خانواده بردیمحمداف در بانکهای اروپایی فشار زیادی را بر بردیمحمداف وارد آورد.
با این حال از سال 2017 و پس از سفر ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه به ترکمنستان نخستین بارقههای بازیابی روابط مسکو و عشقآباد ملاحظه شد. در آن سفر روسای جمهور دو کشور سند مشارکت راهبردی را به امضا رسانده و برنامه خاصی را برای توسعه روابط ترسیم کردند. اما اختلافات میان دو طرف همچنان باقیمانده و برطرف نشده بود. مساله صادرات گاز ترکمنستان اصلیترین زمینه اختلاف بود.
از سال 2018 اما مذاکرات میان نمایندگان گازپروم و مقامات ترکمنستان برای ازسرگیری واردات گاز آغاز شد. دورهای مختلف مذاکرات در مسکو صورت گرفت و مدیرعامل گازپروم و برخی مقامات روس بارها به عشقآباد سفر کردند. در نهایت اواخر سال 2018 بود که گازپروم اعلام کرد که از ابتدای سال 2019 واردات گاز از ترکمنستان را از سر خواهد گرفت.
در کنار این موضوع روسها نیمنگاهی نیز به مدیریت جهانی خود در بازار انرژی دارند. مسکو در این مدت گفتوگوهای بسیار زیادی را با ریاست اماراتی اوپک و عربستان سعودی برای شکلگیری یک اتحاد انرژی برای جبران کسری نفت ایران در نتیجه تحریمهای ترامپ صورت داده بود. از سوی دیگر نیز قطر به عنوان یکی از بزرگتریم تولیدکنندگان گاز جهان روابط حسنهای را در نتیجه حمایتهای نسبی و نقش میانجیگرانه روسیه و ایران در بحران دیپلماتیک و محاصره توسط عربستان سعودی و متحدانش شکل داده بود. در اروپا نیز کشورهایی نظیر آلمان به مقابله با آمریکا در پروژههایی همچون «نورد استریم-2» برآمده بودند. همگی این شرایط فضای تثبیت سلطه روسها بر بخش قابل توجهی از جریان انرژی جهان را رقم میزد که ترکمنستان نیز میتواند بخشی از این پازل باشد.
در کنار تمام این موارد اما تحلیلگران آسیای مرکزی مولفه «امنیت» را در آسیای مرکزی محرکه اصلی تمامی مناسبات سیاسی در نظر میگیرند. ترکمنستان به دلیل مرزهای مشترکی که با افغانستان دارد همواره در هراس ناشی از تسری بیثباتیها قرار داشته است. با این حال از زمان ورود داعش به افغانستان این مساله تشدید شده است. اگرچه درگیریهای مختلفی در مرزهای ترکمنستان و افغانستان به وقوع میپیوندد، لکن فضای بسته این کشور مانع از انتشار این حوادث در رسانهها میشود. در سال 2014 اما با این وجود درگیریهایی در مرزهای ترکمنستان و افغانستان مشاهده شد. در ماه فوریه در یک درگیری محدود 3 تن از نیروهای مرزی ترکمنستان توسط شبهنظامیان در افغانستان کشته میشوند و در ماه مه همان سال نیز در درگیریهای دیگری ترکمنستان 3 سرباز دیگر را از دست میدهد.
با این حال پس از شکست خلافت داعش در عراق و سوریه و افزایش گمانهزنیها مبنی بر شیفت این گروه تروریستی به شمال افغانستان، نگرانیها شدت یافته است. در دسامبر 2018 یکی از فرماندهان ارشد اظهار داشته بود که افسران روس آموزش مجدد نیروهای ترکمنستان و ازبکستان را آغاز کردهاند. در نشستهای منطقهای آسیای مرکزی نظیر نشست نیروهای مرزی کشورهای CIS بر نگرانیهای جدی از ناحیه افغانستان تاکید شده بود. در سال 2016 نیز به رغم اختلافات سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه سفری اعلامنشده به عشقآباد داشت. برخی رسانهها هدف از این سفر را ارائه پیشنهاداتی به ترکمنستان در حوزه امنیت و دفاع عنوان کرده بودند. در سال 2019 نیز گمانهزنیهایی مبنی بر احتمال برگزاری مانور نظامی مشترک میان نیروهای روسیه و ترکمنستان در رسانهها منتشر شده است.
این در حالی است که از هفته گذشته خبرهایی مبنی بر نگرانیهای شدید نیروهای نظامی ترکمنستان منتشر شده است. پایگاه «آزاتلیق» (نسخه ترکمنی رادیو آزادی) در گزارشی مدعی شده بود نیروهای نظامی ترکمنستان در حال سرشماری سربازان ذخیره خود برای فراخوان به خدمت هستند. در این راستا، گفته میشود نگرانیهایی در خصوص مناطق مرزی این کشور در «کرکی»، «لیباپ»، «تاگتابازار»، «سحرت آباد» و «ماری» به وجود آمده است. در همین گزارش همچنین ادعا شده که بخشی از مناطق مرزی مشترک افغانستان و ترکمنستان از کنترل نیروهای ترکمن خارج شده و در دست شبهنظامیان گروههایی در افغانستان قرار گرفته است. وزارت امور خارجه ترکمنستان نیز در اطلاعیهای حضور شبه نظامیان در نزدیکی مرزها را غیر دوستانه عنوان کرده است.
این در حالی است که برخی رسانهها و تحلیلها نگرانیهای جدی روسیه در خصوص احتمال حضور مجدد نظامی ایالات متحده آمریکا در ترکمنستان را نیز به عنوان یکی از انگیزههای امنیتی مسکو برای این بازیابی روابط مطرح کردهاند.