غربت هنرمند معماری باستانی ایران / منحصربفردترین آثار استاد اخویان این روزها خاک می‌خورد
گروه استانها ـ بیش از بیست سال است که فاخرترین و منحصربفردترین اثر استاد اخویان در جعبه‌های مقوایی در گوشه‌ای از خانه‌ای در نیشابور کُهن در حال خاک خوردن است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از نیشابور، آجر از دیرباز عنصر جداناپذیر ساخت و تزئین خانه‌ها و معابر در ایران بوده است. آنچه در سردر تکایا و منازل قدیم نیشابور دیده می‌شود هنر دست مردانی مؤمن است که خاک گذشتگان را در کوره‌ها به شکل آجر درآوردند و پس از نقش و نگاری چند بر آن، کوچه و برزن را این گونه آراستند.
از جمله سردر تکیه ابوالفضلی، ورودی میهن تور قدیم، خانه‌هایی با سردر آجری باقی‌مانده در کوچه مسجد جامع، محراب مسجد جامع و آثاری که در گوشه و کنار این شهر و روستاهای اطرافش در حال تخریب یا ترمیم است، از جمله باغ نشاط در روستای حسن‌آباد که در حال ترمیم است و منزل "امین‌التجار" که ساخته دست استاد معمارباشی بود و تخریب شد!
تیشه‌داری یا آجرتراشی بخشی از سنت و سیره دیرین ایرانیان هنرمند در پهنه تاریخ است. شاید تا حالا این تعابیر را نشنیده یا کمتر شنیده باشید اما بد نیست بدانید که آخرین و تنها استاد تیشه‌دار و آجرتراش ایران و صاحب سبک در جهان، سال گذشته در نیشابور دار فانی را وداع گفت، استاد محمدقاسم اخویان.
محمدقاسم اخویان متولد 1305 شمسی در نیشابور از کودکی همپا و همراه استادان و بنّایان، بناهای ناب و بی‌بدیلی را خلق کرده است. به‌گونه‌ای که آجر را نه تنها خشتی خام، که برخاسته از خاک انسان‌های گذشته می‌دانست و معتقد بود این خاک و این آجر با انسان حرف می‌زند و نوای برخاسته از آجر است که دست وی را به خلق آثار هنری منقوش می‌گمارد.
با محمدمهدی اخوی‌یان فرزند ارشد استاد اخوی‌یان در دانشگاه علم و فرهنگ تهران ملاقات کردم. وی اکنون رئیس دانشگاه و نگارنده کتاب "تیشه‌داری" است که گذری کوتاه و مغتنم بر آثار دست زبردست استاد است. کتاب به پیشینه و تاریخ این حرفه در اقلیم خراسان و به ویژه در پهنه نیشابور و پس از آن در هنر دست هنرمندان اَبَرشهر در کاربرد آجر برای تزئین منازل پرداخته است.
با محمدمهدی اخوی‌یان درباره پدر و هنر منحصر به فرد او صحبت کردم. وی می‌گوید: "پدرم هنر دست خیره‌کننده‌ای داشت. بارها از وی خواستند که آثار آجری خود را به فرهنگستان هنر تهران بسپارد تا به نحوی مطلوب به نمایش گذاشته شود اما ایشان مخالفت کرد و گفت اینها متعلق به خاک نیشابور و هنر آجرتراشی مختص خراسان است."
از جمله آثار تیشه‌داری استاد اخوی‌یان ستون‌های سردر باغ ملی است که با پی‌ریزی و چینش آجرها شروع و با تراش‌های هنرمندانه وی بر بدنه آجر پایان یافت. ستون‌هایی که هر قسمت از آن به شکلی و نماد چیزی است. همچنین دو ستون ورودی جاده خیام را استاد معمارباشی و دو ستون خروجی را استاد اخوی‌یان ساخته و آجرتراشی کرده‌اند.
ستون‌های سردر مدرسه خیام نیز به قولی منتسب به استاد معمارباشی و همکاری و همراهی استاد اخوی‌یان است. گلدان‌ها و صندلی‌های آجری باغ ملی نیز ساخته دست استاد اخوی‌یان است.
اما هنر دست استاد به همین‌جا ختم نمی‌شود! بیش از بیست سال است که فاخرترین و منحصربفردترین اثر استاد در جعبه‌های مقوایی در گوشه‌ای از خانه‌ای در این شهر کُهن در حال خاک خوردن است. اثری که می‌توانست و باید به عنوان نماد فرهنگ و هنر اصیل و ریشه‌دار نیشابور مورد بازدید گردشگران و همشهریان قرار گیرد، پس از نمایش در کنگره عطار در سال ٧4 جمع‌آوری و به جمع آثار خاموش و خُفته هنری ایشان پیوست!
سیمرغ، سیمرغی آجرین که از سی قطعه آجری در نقش و نگار مُرغان شیخ عطار در قصیده معروف سیمرغ به هم می‌پیوندند و در کنار هم شکل و شمایل سیمرغ را به خود می‌گیرند. سیمرغی که طبق رویه معمول و تکراری شهرداری نیشابور در تمام این بیست سال به دلیل کمبود اعتبار نه خریداری شد و نه در معبری نصب شد تا اینکه استاد دیده از جهان گرفت و آرزوی شیرین نمایش این اثر هنری خود را به زیر خاک برد.
محمدحسن زرندی عضو شورای شهر و شهردار نیشابور بین سال‌های ٩١ و ٩4 در این‌باره می‌گوید: اثر استاد اثر بسیار خوبی است از این لحاظ که پرورده ذهن خود استاد بود اما جانمایی اثر مهم است زیرا اثر به گونه‌ای است که باید در فضایی باز و از نمایی دور باشد تا دیده شود.
وی همچنین درباره نظر استاد در این باره گفت: چندین بار خدمت ایشان رسیدم، حتی با جناب دکتر غرویان رفتیم و به دنبال جلب نظر ایشان برای نصب اثر بودیم اما ایشان قانع نشد و درباره محل نصب اثر نتوانستیم ایشان را راضی کنیم.
محمدکاظم صادقی عضو دیگر شورای شهر و شهردار سال‌های ٩ تا ٩١ نیز اینگونه گفت: این اثر هنری استاد کار شخصی ایشان بوده و به سفارش شهرداری نبوده، بنابراین شهرداری در قبال نصب این اثر تعهدی نداشته است.
صادقی همچنین در پاسخ به این سؤال که چرا در دوره تصدی شهرداری نیشابور کاری صورت نگرفته است اینگونه گفت: در آن زمان من اطلاع نداشتم که این اثر آماده نصب است.اکنون سؤال اینجاست که کمیسیون فرهنگی شهرداری و شورای شهر در دوره‌های متعدد، آیا وظایفی خطیرتر از حفظ و نگهداری و ارائه آثار هنری هنرمندان بومی را بر عهده دارند؟
علی نجفی شهردار فعلی نیشابور در این زمینه می‌گوید: در سال ٩٧ موضوع نصب این اثر فاخر مطرح شد اما مبلغی که از طرف استاد پیشنهاد شد برای ما قابل پرداخت نبود. اولین قدم برای نصب سیمرغ آجرین، مکان‌یابی است، محلی که قابلیت نصب و حفظ اثر را داشته باشد. بعد از آن هم منبع مالی تأمین هزینه این اثر باید معلوم شود.
اگرچه آجر عنصری ست مقاوم که در مواجهه با آب و باد وخاک و خورشید جز اندکی دستخوش تغییر نمی‌شود اما بی‌توجهی مسئولان به حفظ آثار ارزشمند گذشته در نیشابور، تبدیل به معضلی همیشگی و غیرقابل حل شده است. از تصمیمات شهرداران متغیر در دهه‌های 6 و ٧ تا شورای شهر در دهه‌های ٨0 و ٩ . از تخریب منازل قدیمی اطراف مسجد جامع به بهانه توسعه مسجد و در نهایت احداث پارکینگ تا تخریب شبانه خانه پیشکسوتان بومی. این ماحصل همه تلاشی ست که شهرداری، شورای شهر و پیمانکاران طرف قرارداد برای حفظ چهره اصیل و ریشه‌دار مرکز شهر کرده‌اند! و در مقابل برای تغییر چهره سنتی آن به ظاهری مدرن و بی‌روح بی امان در تلاش و تکاپوی مداوم‌اند.
اکنون بد نیست بدانید که منزل قدیمی و آجرکاری شده استاد اخوی‌یان هم مانند سایر منازل هنرمندان و پیشکسوتان نیشابور در شرف تخریب و یکسان شدن با خاک است! خانه‌ای که به درخواست و پیشنهاد مسئولین وقت نیاز به مرمت و بازسازی داشت تا در فهرست آثار ملی و بومی قرار گیرد، با بی‌توجهی مدیران شهری و رویه معمول تغییر شهردار در نیشابور به تعویق افتاد و اکنون خرابه‌ای بیش، از آن باقی نمانده است. فرزند استاد دل پر دردی داشت: " وقتی مسئولان شهری عوض می‌شوند و کار به دست دیگری سپرده می‌شود، همین است. میخواستیم همان خانه را موزه‌ای برای آثار ایشان کنیم که نشد!".
منزلی که می‌توانست موزه‌ای برای نمایش آثار گرانقدر این هنرمند بنام و صاحب سبک در نیشابور باشد حالا بخاطر نصب کاشی بر سر در آن، به سادگی مورد تعرض دزدان قرار می‌گیرد. کاشی منصوب بر سر در خانه استاد اخوی‌یان را سازمان میراث فرهنگی فقط برای ارج نهادن به مقام هنرمندانی که بر فرهنگ این مرز و بوم تأثیر گذار هستند نصب می‌کند. گویا تنها همین اقدام در توان سازمان میراث فرهنگی بود که برای قدردانی از چنین هنرمند بنامی انجام دهد، هنرمندی که وزارت ارشاد به وی مدرک درجه یک هنری معادل دکترا اعطا کرد.
فرزند استاد اخوی‌یان از دل پردرد شهری می‌گوید که آثار بنام اساتید چیره‌دستش تنها در فهرست آثار ملی ثبت شده اما هنوز به عنوان یک اثر منحصر بفرد جهانی در یونسکو ثبت نشده است. " آثار هنری ایشان ثبت ملی شده ولی به دنبال این هستیم که تکنیک تیشه‌داری و آجرتراشی را در یونسکو ثبت کنیم."
انتهای پیام/281/ش
