به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، سیدعلی میرافضلی نام شناخته شدهای در قلمرو رباعی و خیامپژوهی است. کتاب تازه او که اخیراً توسط نشر سخن در دسترس علاقهمندان قرار گرفته نیز در همین حال و هوا نوشته شده است. «رباعیات خیام و خیامانههای پارسی» عنوان کتاب جدید میرافضلی است که در آن تلاش دارد متنی قابل اعتماد از رباعیات خیام ارائه دهد.
امام غیاثالدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، یکی از حکما و ریاضیدانان و شاعران بزرگ ایران در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم است. خیام از بزرگترین دانشمندان عصر خود به حساب میآمد و در زمان خود دارای مقام و شهرت بود. معاصران او، همه وی را به لقبهای بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجهالحق ستودهاند. هرچند امروز خیام به عنوان شاعر در ایران و جهان شناخته شده است، در روزگار خود بیشتر به جهت فعالیتهای علمی و اندیشهها و آرای فلسفیاش شناخته شده بود. به اعتبار منابع، اولینبار 100 سال پس از درگذشت خیام، از شاعریاش سخن رفته است.
هرچند تعداد رباعیات به یادگار مانده از او کم است، اما همواره درستی انتساب این سرودهها به خیام محل بحث اهل نظر بوده و هست. رباعی با نام خیام پیوندی ناگسستنی دارد، اما در گذر تاریخ چه بسیار اشعاری که منتسب به او بر افواه جاری شده یا در منابع مختلف ثبت شدهاند. شاعرانی بودهاند که برای مانایی، اشعارشان را به نام خیام منتشر کردهاند؛ و از سوی دیگر بودهاند کسانی که به جبر جامعه، اندیشههای خود را به نام خیام منتشر کردهاند. به هر سو، اینکه چه تعداد از رباعیاتی که امروز به نام خیام میشناسیم، میراث او برای ما باشد، همواره یکی از پرسشهای اصلی در حوزه شعر اوست.
میرافضلی با اشاره به همین امر، در کتاب جدید خود به این موضوع پرداخته و نوشته است: بیش از یک قرن است که پژوهشگران و دوستداران حکیم عمر خیّام نیشابوری میکوشند از طریق پالایش رباعیّات منسوب بدو، چهرۀ راستینی از این شخصیت جهانی تاریخ علم و ادب را به تصویر در آورند. این مسیر طولانی، با کامیابیها و ناکامیهای بسیار همراه بوده است. شمار رباعیّات منسوب به خیّام از دو رباعی تا دو هزار رباعی در نوسان است. برخی از این رباعیّات میان خیّام و دیگر شاعران مشترک است و والنتین ژوکوفسکی، ایرانشناس روس، آنها را «رباعی سرگردان» نامیده است.
ناهمگونی سبکی و زبانی، و ناپیوستگی اندیشگانی در این رباعیات تا بدان حدّ است که نمیتوان همۀ آنها را محصول ذهن و زبان فردی واحد و حتی یک دورۀ تاریخی مشخص به شمار آورد. از 1897 میلادی تا به امروز، محققان ایرانی و شرقشناسان نامدار، کتابها و مقالات بیشماری در شناخت و ارزیابی منابع رباعیات منسوب به خیّام، روشهای بررسی و شیوۀ پالایش این رباعیات پدید آوردهاند.
کتاب حاضر، در دو دفتر تنظیم شده و بدین نیّت فراهم آمده که متنی قابل اعتماد از رباعیّات خیّام و دیگر خیّامانههای تاریخ رباعی فارسی به دست دهد و در حدّ توان، از بار این ناهمگونیها و سرگردانیها بکاهد. در دفتر نخست، نویسنده با استفاده از سه معیار توأمان، به انتخاب رباعیّات خیّام از منابع کهن پرداخته است:
اصل اوّل، شناسایی منابع کهن، ارزیابی و دستهبندی آنها و بهکارگیری اصل تواتر و تکرار رباعیّات منسوب به خیّام در آنهاست. در این روش، صرف درج رباعی در یک منبع کهن، ملاک انتخاب نیست. قدمت آن منبع، کیفیت نقل، و تکرار یک رباعی در دستِ کم دو منبع، اهمیت بسیار دارد. در این ارزیابی، 32 سرچشمۀ کهن در اختیار داشتهام. در منابع کهن، با حذف رباعیّات تکراری، 156 رباعی با ذکر نام خیّام یافت میشود. برای دقیق شدن بررسی خود، از 35 منبع کمکی نیز بهره گرفتهام.
رباعیّات منسوب به خیّام در گذر زمان با رباعیّات شاعران دیگر درآمیخته است. این اختلاط و امتزاج، متأسفانه در منابع کهن نیز به چشم میخورَد. در این پژوهش، ما گویندگان واقعی رباعیّات مشترک را بر مبنای منابع معتبر و مآخذ قدیمی شناسایی کرده و اشعار خیّام را از این رباعیّات پالودهایم.
در سدۀ پنجم و اوایل سدۀ ششم هجری، یک عنصر سبکی در رباعیّات فارسی وجود دارد که رهنمای ما در تشخیص رباعیّات اصیل خیّام توانَد بود و آن، داشتن قافیههای چهارگانه است. طبق بررسی ما در دواوین 9 شاعر آن روزگار، تا 93 درصد رباعیّات آن عصر، چهار قافیهای بوده است. این عنصر سبکی، در کنار آن دو عامل دیگر، به ما کمک میکند که انتخاب دقیقتری از رباعیّات موجود در منابع صورت دهیم.
در بخش اول کتاب، شرح مفصلی از معیارهای پیشنهادی و روش انتخاب رباعیّات خیّام داده شده است. ما با کمک این سه معیار، 20 رباعی را که واجد هر سه معیار هستند، به عنوان رباعیّات اصلی و اصیل خیّام اختیار کردهایم. برای هر رباعی، توضیحاتی جداگانه آوردهایم.
بخش دوم رباعیّات، شامل رباعیّات مُحتمل است. 49 رباعی که در این بخش جای گرفته، فقط دو ویژگی از معیارهای سه گانه را با خود دارند. احتمال آنکه تعدادی از رباعیّات این بخش از خیّام باشد، وجود دارد. شاید یافتههای بعدی محققان، چند رباعی بخش دوم را به فهرست رباعیّات اصیل بیفزاید.
بخش سوم کتاب، در مورد رباعیّات مشکوک و مردود است. در این بخش نیز، به ارزیابی تتمۀ رباعیّات پرداختهایم. از نظر من، انتساب اغلب این رباعیّات به خیّام مردود است؛ اما به مکتب خیّام تعلّق دارند. این گوهرهای گرانمایه، سرودۀ پیروان گمنام حکیم عمر خیّام هستند. نفی انتساب آنها به خیّام، به منزلۀ نفی ارزشهای گوهرین این آثار نیست.
ما دفتر دوم کتاب را به منتخبی از خیّامانههای پارسی، در محدودۀ زمانی قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجری، اختصاص دادهایم. در این بخش، 58 رباعی خیّامانه نقل شده است. همچون رباعیّات دفتر اول، هر رباعی خیّامانه، توضیحاتی دارد که نشان میدهد این انتخابها، به صورت تفنّنی و با تیک زدن رباعیّات در منابع، صورت نگرفته است. با تفکیک رباعیّات سرگردان از رباعیّات خیّام، هم با چهرۀ خالصتری از خیّام رو به رو میشویم و هم سهم دیگر گویندگان با ذوق تاریخ ادب فارسی، در شکل گرفتن رباعی خیّامانه مشخّص میشود.
در بخش آخر کتاب، فرهنگ کوچکی از لغات و اصطلاحات خاص موجود در رباعیّات خیّام و شاعران دیگر تدارک دیدهایم که هم کلیدی است برای درک بهتر رباعیّات خیّام و اقران او، و هم میتواند سوابق و لواحق این اصطلاحات را در متون ادبی نشان دهد.
نشر سخن کتاب «رباعیات خیام و خیامانههای پارسی» را در 540 صفحه منتشر کرده و در دسترس علاقهمندان قرار داده است.
انتهای پیام/