به گزارش خبرنگار محیط زیست باشگاه خبرنگاران پویا؛ آبهای ژرف شامل آبهای زیرزمینی است که در عمق بیش از 1500متری زمین قرار دارد، البته برخی کارشناسان آبهای پایینتر از عمق 300متری زمین را آب ژرف میدانند، چراکه بهسادگی قابل دستیابی نیست. هرچند بخشی از این آبها، بهعنوان آبهای فسیلی چندین هزار ساله و تجدیدناپذیر شناخته میشود، اما تحقیقات علمی نشان میدهد حجم عظیمی از آبهای ژرف، قابل استفاده است.
منابع آب تجدیدپذیر منابعی هستند که آب برداشتشده از آنها، طی یک یا چند سال توسط بارشها جایگزین میشوند ولی منابع آب تجدیدناپذیر با روانآبهای ناشی از بارندگیها ارتباط ندارند، در واقع زمان تغذیه مجدد آبخوانهای منابع آب تجدیدناپذیر، بسیار طولانی و بهنوعی غیرقابل تخمین است و منظور از منابع آبهای ژرف تجدیدناپذیر، همان آبهای فسیلی است، آب فسیلی به سفرههای قدیمی از آب گفته میشود که هزاران سال پیش و در شرایط اقلیمی خاص آن زمانها زیر زمین ذخیره شده است.
بر اساس مطالعات دانشمندان در سطح جهانی 4 نوع آب ژرف در اعماق زمین وجود دارد که عبارتند از:
1. منابع آب ژرف معدنی
این نوع آبها در اعماق زمین و در فعل و انفعالات شیمیایی مربوط به مواد آتشفشانی شکل گرفتهاند، البته بخش زیادی از این منابع غیرقابل دسترسی هستند اما چیزی که مشخص است میزان بالای املاح موجود در این منابع است، بنابراین نمیتوان از آنها بهعنوان منبعی جهت استفاده بشر استفاده کرد.
2. منابع آب ژرف با ساختار نفتی
اصولاً در بیشتر سفرههای نفتی زیر زمین بهمیزان قابلتوجهی نیز آب وجود دارد، بهشکلی که نفت در قسمت بالاتر و آب زیر آن قرار میگیرد. این منابع آبی نیز از کیفیت مناسبی جهت بهرهبرداری برخوردار نیستند و در صورت برداشت نیازمند تأسیسات بسیار پیشرفته برای بهبود کیفیت آن خواهند بود.
3. منابع آب ژرف آبرفتی
این منابع از جمله منابع ژرف آبی هستند که زیر زمین حرکت میکنند و در لایههای رسوبات آهکی زمین با ضخامت بیش از 700 متر ذخیره شدهاند. این منابع تجدیدپذیر محسوب میشوند و بهعبارتی میتوانند در چرخه هیدرولوژیکی آب شرکت داشته باشند اما مدت زمان کامل شدن یک چرخه از آنها ممکن است بسیار طولانی باشد، میزان کیفیت آنها نیز بسته به نوع رسوبات آبخوان میتواند متفاوت باشد.
4. منابع آب ژرف گسلی
شکافهای موجود در ساختار زمین یا بهعبارتی ساختارهای گسلی زمین بستر مناسبی برای ذخیره و حتی حبس آب هستند، البته بسته به نوع ساختار زمینشناختی گسلها و با توجه به شیب هیدرولیکی میتوانند حرکت کنند و حتی از دسترس خارج شوند. این منابع نیز جزو منابع آب ژرف تجدیدپذیر محسوب میشوند و نسبت به سایر آبهای ژرف کیفیت مناسبتری دارند. این آبها بهتازگی بهعنوان منابع آب جایگزین و حل بحران آبی آینده بهویژه در کشور ما مورد مطالعه قرار گرفتهاند.
منابع عظیم آبهای ژرف فسیلی در کشور لیبی اولین بار در سال 1953 و حین حفاریهای نفتی کشف شد. حجم این مخزن عظیم آب زیرزمینی در حدود 150هزار کیلومترمکعب تخمین زده شده است. پس از ملی شدن نفت در کشور لیبی و بهبود وضع اقتصادی و قدرت مالی این کشور، پروژه عظیمترین رودخانه مصنوعی ساخت بشر توسط معمر قذافی رئیس جمهور لیبی وقت در سال 1980 کلید خورد. هزینه این پروژه که در واقع سیستمی زیرزمینی جهت برداشت روزانه 6.5 میلیون مترمکعب از 1300 حلقه چاه فسیلی و انتقال آن به نقاط مختلف کشور لیبی بود، در حدود 30 میلیارد دلار تخمین زده شده بود. با شروع جنگهای داخلی در این کشور و سرنگونی قذافی، این پروژه پس از گذشت 37 سال هنوز به اتمام نرسیده است.
پروژهای مشابه جهت بهرهبرداری از آب زیرزمینی فسیلی در کشور اردن نیز انجام گرفت. پس از کشف سفرههای آب زیرزمینی فسیلی بزرگی با نام Disi در مرز اردن و عربستان، پروژهای برای بهرهبرداری سالانه 99 میلیون مترمکعب آب ژرف و انتقال آن به پایتخت اردن، کلید خورد اما پس از کشف آلایندههای رادیواکتیوی در آبهای این سفره زیرزمینی این پروژه متوقف شد، هرچند وجود مواد رادیواکتیوی در منابع آبی ژرف بسیار شایع است و در بسیاری از موارد میتوان با فرآیندهای مربوط به سختیگیری آب این مشکل را حل نمود. لازم به ذکر است که کشور عربستان نیز از این منبع آبی فسیلی جهت تأمین آب آشامیدنی و حتی کشاورزی خود، استفاده کرده است. غیر از این کشورها، استفاده از آبهای ژرف، بهویژه آبهای ژرف فسیلی در بسیاری از نقاط دنیا از جمله شمال هند، فلسطین اشغالی، یمن و مصر مورد مطالعه و بهرهبرداری قرار گرفته است.
در ایران، طرح مطالعاتی منابع آبهای ژرف در دو منطقه هزارمسجد خراسان و زابل سیستان و بلوچستان و با سرمایهگذاری 250 میلیون دلاری در حال انجام است. بحث آب ژرف در ایران، در پی کشف تصادفی آب در عمق بیش از 500 متر، در حین حفاریهای شرکت ملی فولاد ایران مطرح شد. بر اساس تخمینها 1.5 تا 2 میلیارد مترمکعب آب ژرف تجدیدپذیر در کشور ایران وجود دارد.
عمق این منابع ژرف در هر کشور متفاوت است، بهعنوان مثال در کشور اندونزی و بنگلادش، بهدلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی، چاههای 150متری، جزء آب ژرف به حساب میآیند، در اردن آب ژرف در عمق 1200 متر و در لیبی و الجزایر در عمق 800 تا 1600 متر؛ بر اساس مطالعات وزارت نیرو در ایران عمق چنین منابع ژرفی از 400 متر زیر زمین شروع میشود.
با وجود شروع بهرهبرداری از آبهای ژرف در کشور و عزم مسئولان برای گسترش مطالعات و حفر چاههای بیشتر, این پروژه هنوز مخالفان و موافقان زیادی دارد که هرکدام از آنها دلایلی را برای مخالفت و یا موافقت خود ارائه کردهاند.
در ادامه موضوعات مورد بحث کارشناسان محیط زیست در رابطه با آب ژرف را مرور میکنیم:
1. اثرات مخرب زیستمحیطی استحصال آبهای ژرف
موافقان: برداشت از این چاهها به محیط زیست آسیب نمیزند. چاههای آب ژرف عمق زیادی دارند و مثل چاههای معمولی نیستند که اگر بهتعداد زیاد حفر شوند, سطح آبهای زیرزمینی پایین بیاید و زمین نشست داشته باشد.
مخالفان: استفاده از آبهای ژرف بهدلیل اینکه سالها زیر اعماق زمین بودهاند و تعادل زمین را حفظ کردهاند فوقالعاده خطرناک است و نباید به هیچ عنوان برداشت شود. استفاده از آبهای ژرف در محیط زیست ایران فاجعهای بهبار خواهد آورد که دیگر قابل جبران نخواهد بود.
2. هزینه استحصال آب
موافقان: میزان هزینه استحصال یک مترمکعب آب ژرف, یکدویستم انتقال آب از دریای آزاد به مناطق خشک کشور است.
مخالفان: هزینه استحصال آب ژرف، دهها برابر پروژههای انتقال آب و صدها برابر استحصال یک چاه عمیق آبرفتی است.
3. مبدأ آب
موافقان: بر اساس مطالعات صورتگرفته بهروی نخستین چاه حفر شده در سیستان منشأ این آب، کوههای هندوکش است.
مخالفان: بر اساس مطالعات صورتگرفته بهروی نخستین چاه حفر شده در سیستان نمیتوانیم بگوییم از 1000ـ2000 کیلومتر از ارتفاعات هندوکش بدون هیچگونه انقطاع آب منتقل میشود و هنوز دلیل علمی مبنی بر اثبات آن وجود ندارد.
4. فرونشست زمین بهدنبال استحصال آب ژرف
موافقان: فرونشست مربوط به آبهای زیرزمینی است و ربطی به آبهای ژرف ندارد؛ برداشت آبهای ژرف هیچ مسئله محیط زیستی ندارد و اتفاقاً به محیط زیست کشور کمک میکند.
مخالفان: آبهای ژرف و فسیلی در کشور مانند ستون است و اگر آبهای ژرف را استفاده کنیم با فرونشست زمین و فروچاله مواجه میشویم.
5. EC آب (شوری آب)
موافقان: EC آب حدود 12 هزار میکروزیمنس بر سانتیمتر است که با تصفیه ساده میتواند قابل استفاده شود و نرخ تمامشده آن نسبت به هزینههای انتقالی بسیار پایین است.
مخالفان: EC آب در رقم بسیار بالای 25 هزار میکروزیمنس بر سانتیمتر است و تصفیه اختصاصی و بهشدت هزینهبری برای قابل استفاده کردن آن نیاز است.
6. وجود مواد رادیواکتیو
موافقان: تحقیقاتی که وزارت نیرو انجام داده است نشان میدهد که این آب هیچگونه مواد رادیواکتیوی ندارد.
مخالفان: آبهای ژرف سیستان بهدلیل قرارگیری در لایههای زمین و داشتن منشأ مشترک با آبهای ژرف پاکستان که از انرژی هستهای استفاده میکنند آلوده به مواد رادیواکتیو هستند.
انتهای پیام/+