علامه مجلسی جزو موفق‌ترین شارحان حدیث است
متاسفانه به دلایلی از علامه مجلسی تصویر یک آدم سطحی‌نگر که هرچیزی را یافته جمع کرده، نشان داده‌اند در حالی که او محدثی تراز اول است که قوه تشخیص دارد و هر چیزی را در «بحار» جمع نمی‌کند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، نشست علمی تخصصی به مناسبت سالروز وفات علامه محمدباقر مجلسی با عنوان «تأملاتی در ابواب مکارم اخلاق بحارالانوار علامه مجلسی» و سخنرانی حجت الاسلام حسن طارمی به همت پژوهشکده قرآن و عترت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی و با همکاری دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم و دانشگاه قرآن و حدیث به صورت مجازی برگزارشد.
حسن طارمی در ابتدا با اشاره به چاپ 110 جلدی بحارالانوار الجامعه در اخبار الائمه الاطهار در سال‌های 1336 تا 1354 شمسی به همت دو ناشر دارالکتب الاسلامیه و کتابفروشی اسلامیه (که جلدهای 54 تا 56 فهرست بوده است و در چاپ بیروت این سه جلد به آخر رفته است) گفت: این تقسیم‌بندی غیر اصلی، مجازی و کتاب‌محور بوده است در حالی که بحارالانوار در تقسیم بندی مجلسی، موضوع محور بوده است که 25 موضوع اصلی بوده و هر کدام حجم متفاوتی از احادیث و مطالب را در بر داشته، مثلا مجلد 14 که «کتاب السماء و العالم» بوده است تقریبا 5 برابر مجلد مربوط به امام زمان علیهالسلام بوده است، و چون جلد 15 در موضوع ایمان و کفر طولانی بوده بحث آداب معاشرت را از آن جدا کرد و آن را مجلد جدا قرار داد و در نتیجه شد 26 جلد (1- عقل و علم و جهل 2- توحید 3-عدل و معاد 4- احتجاج 5- نبوت 6- تاریخ پیامبرمان صلی الله علیه و آله ..... 26- اجازات).
معاون علمی دانشنامه جهان اسلام با اشاره به استنساخ مجلدات بحار از زمان خود مجلسی و چاپ سنگی برخی مجلدات آن از اواخر قرن سیزدهم در برخی شهرها به خصوص تبریز و سپس چاپ بحار در در 25 جلد در سال‌های 1303 تا 1315 ق، توسط محمد حسن امین دارالضرب و پسرش محمدحسین، مشهور به چاپ سنگی کمپانی در تهران گفت: با این چاپ بحارالانوار بیشتر در اختیار علماء قرار گرفت و ارجاعات کتاب «سفینه البحار» شیخ عباس قمی به همین چاپ است.
وی با اشاره به این که حدیث، درونمایه بحارالانوار است نه این که فقط حدیث باشد گفت: دلیل اصلی تألیف این کتاب این بوده است که بسیاری از کتب حدیثی شیعه قبل از مجلسی رویکرد موضوعی نداشتند و بحارالانوار طراح بازآرایی موضوعی حدیثی شیعی است. تألیف این کتاب از سال 1070ق شروع شده و تا سال 1110 ق که سال وفات مجلسی است ادامه یافته است. مجلدات 1 تا 14 و 18 و 22 در زمان مؤلف پاکنویس شده است. مابقی مجلدات، براساس میراث خانواده مجلسی و یادداشت های ایشان، پس ازوفات مجلسی توسط میرزا عبدالله افندی ساماندهی و پاکنویس شده است.
مؤلف مقاله «بحارالانوار» در دانشنامه جهان اسلام، افزود: بحث امروز در مورد مکارم اخلاق در مجلد 15 یعنی ایمان و کفر است که در چاپ 110 جلدی بحار، کتاب ایمان و کفر از جلد 64 آغاز می‌شود و بحث مکارم اخلاق از جلد 66 یعنی میان کتاب مکارم اخلاق شروع می‌شود. در مورد پاکنویس شدن و یا عدم تألیف مجلد 15 در عصر مجلسی اختلاف است و براساس سخن خاتون آبادی مؤلف حدائق المقربین و اینکه توضیحات مجلسی ذیل احادیث این مجلد کم نیست می‌توان گفت این مجلد در عصر مؤلف دست کم در مرحله پاکنویس بوده است.
مؤلف کتاب علامه مجلسی دلیل انتخاب مجلد 15 و بحث مکارم اخلاق را موارد ذیل بیان کرد: اولا مجلسی همچون بسیاری از محدثان ما مباحث و مکارم اخلاق را تولید شده از ایمان می‌داند و رذائل و مساوی اخلاق را حاصل کفر می‌داند و این بحث مهمی است، برخلاف نظر برخی از صاحبنظران که مظاهر اخلاقی را غیر مرتبط با باورهای انسان می‌دانند و تقریبا یک نگرش اخلاق سکولار دارند. اگر انسان در این عالم نتواند نسبت حقوقی را کشف کند و اخلاق را رعایت کند ناخودآگاه باوری دارد چون اگر عالم کُتره‌ای باشد چنین پایبندی به اخلاق معنا ندارد. به طور دقیق‌تر باید بگوییم رابطه ایمان و اخلاق رابطه دوسویه است نمی‌شود کسی مؤمن باشد و مال مردم را بخورد. در واقع یک رابطه میان ایمان و مکارم اخلاق به وسیله امر حقوقی ایجاد می‌شود.
طارمی در تشریح دلیل دوم برای انتخاب این بحث از بحار گفت: ما وقتی از مکارم اخلاق صحبت می‌کنیم معمولا همین اخلاق‌های اجتماعی و حقوق میان انسان‌ها را ذکر می‌کنیم ولی از منظر یک عالم دینی مثل مجلسی همه آن چه اعمال دینی هستند یک صبغه اخلاقی هم دارند مانند انفاق، استغفار، برخاستن در سحرگاهان و راز و نیاز با خدا، صبر، صدق، امر به معروف، خیرخواهی، فرو بردن خشم، وام دادن برای خدا، توبه، اقتصاد، اجتناب از حرام خواری، دوری از آشفته کردن حق و باطل همه این‌ها مجموعه اخلاقیات است؛ یعنی همان‌طور که بیدار شدن در شب و تهجد داشتن لازمه ایمان است به همان اندازه رسیدگی به کار مسلمانان در روز هم ایمان است و این همه با هم بودن همان نظام توازنی است که در نظام تربیت دین خودش را بروز می‌دهد و امروزه یکی از مشکلات برخی متدینان همین عدم توازن است و از آنجا که در مجموعه تعالیم دین این موارد با هم آمده مجلسی هم آن‌ها را در کنار هم در بحث مکارم اخلاق ذکر می‌کند.
این استاد بحارپژوه، شناسایی منابع ویژه علامه مجلسی در دو قسمت احادیث و شرح آن‌ها و وجود نکات ارزنده در این مورد را در ابواب مکارم اخلاق بحارالانوار دلیل سوم خویش از انتخاب مباحث اخلاقی برای بحث خویش عنوان کرد و گفت: یکی از کارهای بسیار مهم مجلسی در بحارالانوار این است که ایشان در ابتدای هر بابی آیات مربوط به موضوع آن باب را آورده است و در واقع اولین دسته بندی موضوعی قرآن را می توانیم کار مجلسی بدانیم بطوری که وقتی آیاتی که ایشان در برخی موضوعات آورده با فهرست های موضوعی مشابه در زمان خودمان مقایسه می‌کنیم می‌بینیم آیات بیتشری ذکر کرده است.
وی با ذکر تفاسیر عیاشی و مجمع البیان طبرسی از شیعه و تفاسیر انوار التنزیل بیضاوی و مفاتیح الغیب فخر رازی از اهل تسنن به عنوان پرکاربردترین تفاسیر و کتاب‌های مفردات راغب اصفهانی و النهایة ابن اثیر به عنوان پرکاربردترین منابع لغت شناسی مورد استفاده مجلسی در بیان تفسیر آیات گفت: این که مجلسی در خیلی از موارد مثل همین اولین باب بحث مکارم اخلاق بیش از صد آیه از قرآن از ابتدای سوره بقره تا آخر قرآن به ترتیب آورده و در انتخاب آیات فقط تشابه لفظی را لحاظ نکرده است بلکه آیات با واژه های مترادف و هم معنا را هم آورده است (مثلا در باب خوف و رجاء آیه شریفه «نَبِّئْ عِبادی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحیم» را آورده است) نشان می‌دهد وی به طور دقیق متن قرآن را پیمایش کرده است و در تألیف بحار علاوه بر احادیث، ثقل اکبر که قرآن است هم مورد توجه مجلسی بوده است و با آوردن تفسیر آیات هم موضوع و اقوال مفسرین و روایات فریقین ذیل آیات به فهم دقیق‌تر از موضوع آن باب کمک می‌کند علاوه بر آن‌که در موارد لزوم در مورد روایات تفسیری دیدگاه عالمانه خود را بیان می‌کند (بحارالانوار،ج66،ص350)
این استاد حوزه و دانشگاه با تشریح برخی از منابع حدیثی ابواب مکارم اخلاق بحار مانند کافی، محاسن برقی، امالی صدوق، معانی الاخبار، الامامه و التبصرة، المجالس مفید، الزهد، نهج البلاغه، کنزالفوائد، الاختصاص، جامع الاخبار و بشارة المصطفی، در توضیح منابع شرح حدیث در این مباحث، سه منبع احیاء علوم الدین غزالی، اوصاف الاشراف خواجه نصیر طوسی (در اخلاق عملی) و مفتاح الفلاح شیخ بهائی را از جمله منابع مهم در قسمت توضیحات کتاب شمرد و گفت: این که مجلسی غزالی را با تعبیر بعض المحققین ذکر کرده است نشان می‌دهد غزالی نزد ایشان جایگاه علمی شایان توجهی دارد و البته کتاب احیاء علوم الدین غزالی از قدیم الایام بسیار مورد توجه دانشمندان اخلاق پژوه بوده است و خیلی تأثیرگذار بوده است (برای نمونه این کتاب در قرن6 مورد استفاده ورام بن ابی فراس در تنبیه الخواطر بوده) و البته مجلسی هرجا مطلبش را نمی‌پسندد و با مبانی دینی شیعه ناسازگار می‌بیند تذکر می‌دهد.
مؤلف کتاب «علامه مجلسی» افزود: یکی از امتیازات بحار با امکانات آن زمان نظام ارجاع دهی مجلسی با جزئیاتی است که بیان کرده است و در بسیاری از موارد قسمتی از حدیثی را در یک جا می‌آورد و می‌گوید کاملش را در فلان باب آوردیم یا می‌آوریم و به ندرت دچار اشتباه هم شده است.
وی اضافه کرد: این که در ابوابی از مکارم اخلاق مثل باب جوامع المکارم 132 حدیث بدون شرح ذکر شده است در حالی که برای آیات ابتدای باب توضیحات و مباحث تفسیری آورده است نشان می‌دهد که فرصت نکرده بودند و موفق نشدند کار را نهایی کنند.
طارمی با اشاره به سخن مجلسی مبنی بر این که حقیقت قلب بر بیشتر مخلوقات پنهان است و ائمه علیهم اسلام آن را جز به کنایه و اشاره بیان نکرده‌اند و بیشتر در مورد صلاح و فساد و آفات و درجات قلب سخن گفته‌اند پس به تهذیبش از صفات زشت شیطانی و آراستنش به اخلاق روحانی تلاش کنیم و در مورد آنچه ائمه سکوت کرده‌اند بر خود تکلیف نکنیم، گفت: مجلسی بعد از این بیان، چند صفحه‌ای مفصل از نظر غزالی درباره قلب و رابطه‌اش با نفس و روح مطالبی می‌آورد و می‌گوید: این که غزالی می‌گوید برای دفع شیطان نیاز به شناخت قلب داریم مطلب درستی است ولی یک گله دارم: چرا غزالی معنای فرشته و معنای شیطان را آن طور که خودش خواسته است تأویل کرده است، این جرأتی بر خدا و رسولش است. این جور کارها، کار درستی نیست و بعد تذکر می‌دهد این مطالب طولانی را از غزالی آوردم تا شناخت ما از مباحث بیشتر شود و احادیث را بهتر بفهمیم.
وی در تأیید مطلب یاد شده با اشاره به اهمیت شناخت زمانه و علوم رائج در زمان صدور حدیث در فهم حدیث، گفت: مجلسی در کتاب اربعین خود برای شرح حدیثی از امیرالمؤمنین علیه السلام در بیان حساب عقود، مطلبی را از کتاب «محبوب القلوب» قطب الدین لاهیجی ، استاد ریاضیات خود نقل می‌کند و این موارد نشان می‌دهد چرا مجلسی مطالب علمی دیگران را در شرح احادیث آورده است تا به فهم حدیث کمک کند.
معاون علمی دانشنامه جهان اسلام ادامه داد: مجلسی در این باب به نظر من جزء موفق‌ترین شارحان حدیث است. خیلی در چارچوب حرکت کرده است. متاسفانه به دلایلی از مجلسی تصویر یک آدم سطحی‌نگر که هرچیزی را یافته جمع کرده نشان داده‌اند و بنده به این دلیل برخی منابع و مطالب مجلسی را ذکر کردم که توجه کنند که مجلسی محدث طراز اول است، بسیار عمیق است و فهمش دقیق است و می‌داند دارد چه کار می‌کند، هر حرفی را نقل نمی‌کند و هر چیزی را در بحار جمع نمی‌کند، قوه تشخیص دارد خودش منابع را در مقدمه بحار معرفی کرده است و در شرح‌های حدیثی بسیار مراقب است که گرفتار تکلف و تأویل نشود.
طارمی در پایان نمونه‌های دیگری از دقت نظر مجلسی در فهم حدیث ذکر کرد و مطالب تکمیلی در این بحث را به جلسه دیگری موکول کرد.
انتهای پیام/
