بهگزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، یکی از وجوه مهم فرهنگ در هر جامعه، توجه به مطالعهی و سطح کتاب خوانی به عنوان عاملی مهم برای یادگیری، تعلیم و تربیت و سرگرمی است.
اما در سالهای اخیر آهنگ سریع پیشرفت تکنولوژی و فناوریهای اطلاعات و ارتباطات همه جوانب زندگی بشری را تحت تاثیر قرار داده است و زندگی کودکان نیز متاثر از این پیشرفتها چنان دچار دگرگونی شده و سرگرمیهای دیجیتال نقش مهمی در آن یافته است که باعث شده توجه به کتاب و کتاب خوانی به عنوان یک عامل مهم فرهنگی در بین آنها تا حدود بسیاری کمرنگ شود.
بیگمان، هیچ ذخیره و میراثی سودمندتر و با ارزشتر از کتاب نیست؛ چرا که کتاب، مایه آرامش روحی انسان است. کتاب همدمی است که اندوه و غم را میزداید و مطالعه کننده را از تنهایی در میآورد و به او حکمتهای جان پرور میآموزد. هجران و غربت کتاب در جامعه از زمانی که اینترنت و شبکههای اجتماعی وارد زندگی مردم شد سرعت بیشتری گرفته و با ظهور پدیده ویروس کرونا این وضعیت تشدید شد و اینترنت و فضای مجازی تقریباً سایه خود را بر تمامی جوانب زندگی گستردهتر کرد.
در روزگار پیشرفتهای چشمگیر بشر در عرصههای دانش و نوآوری و فرهنگ کتاب نه تنها اهمیت خود را از دست نداده، که گستردهتر و تازهتر شده و جلوههایی پایدارتر یافته است. بیگمان آنان که گامهای بلندی در پیشرفتهای گوناگون برداشتهاند، هرگز با کتاب و کتابخوانی بیگانه نبودهاند. آنها مطالعه را به عنوان عنصری اصلی و ضروری در زندگی خود دانسته و آن را برای بازتاب نور، جلوه و جمال فرهنگ بر دلهای همه جهانیان برای تحولی اساسی مناسب دانستهاند.
این درحالی است که اکنون در دنیایی زندگی میکنیم که فناوریهای اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آنها در تمام ابعاد زندگی، جامعه بشری را با تغییراتی بیسابقه مواجه کرده است. تاجایی که فعالیتهای روزمره، وظایف شغلی، آموزش و پرورش کودکان و… چنان دگرگون شدهاند که بشر آن را در هیچ برههای از زمان تجربه نکرده است و این تغییرات آنقدر با زندگی او عجین شدهاند که انتظار تغییر آن هم دور از ذهن مینماید.
همهگیری کرونا و سایه سنگین فضای مجازی
از سوی دیگر این وابستگی فزاینده با گسترش ویروس کرونا و همهگیری بیماری که منجر به تدوین قوانین سختگیرانهای برای رعایت فاصله اجتماعی میان افراد در جوامع مختلف بود، استفاده از تکنولوژی بیش از پیش امری اجتنابناپذیر شد و دنیای مجازی در کنار دنیای حقیقی به عنوان محلی برای صرف وقت و انرژی انسانها مورد توجه قرار گرفت. به صورتی که امروزه دنیای مجازی مرزها را به هم ریخته و دنیایی برای اتصال واقعیت مجازی با واقعیت فیزیکال انسان ایجاد کرده است. در واقع فضای مجازی، نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است که با وجود عمر کم توانسته است در زندگی مردم جا باز کند.
در کنار این، توجه به کودکان و نوع پرورش آنان یک اصل مهم و بنیادین در دنیای کنونی محسوب میشود و ارتقای شاخصهای زیستی و فرهنگی آنان از اولولیتهای هر جامعه به شمار میرود، زیرا کودکان آیندهسازان جامعه هستند و توجه به تربیت و پرورش آنان نویدبخش فردایی بهتر است. کودکان علاوه بر توجه و مراقبت جسمانی باید در تمام ابعاد اجتماعی، عاطفی، شخصیتی، هوشی و… مورد توجه قرار بگیرند. آنان در عصر حاضر به عنوان بخش مهمی از اجتماع و زندگی ما، از دایره پیشرفت تکنولوژی بیرون نبوده و نیستند.
در زندگی امروز، ما نمیتوانیم کودکان را از دنیای اینترنت، تلفن همراه، تبلت و… دور نگه داریم. در حال حاضر با دیجیتالی شدن بسیاری از نیازهای روزمره، ضرورت فراگیری مهارتهای دیجیتال هم پررنگ شده و به عنوان بخشی از آموزش کودکان محلی از اعراب یافته است. امروزه فاصله گرفتن از دنیای کودکی، بازیهای سنتی و بهرهگیری از فضای مجازی و فناوریهای روز در میان کودکان و نوجوانان چنان همهگیر شده که مربوط به قشر خاصی نیست.
جذابیت و به روز بودن سرگرمیهای موجود در فضای مجازی در مقایسه با آنچه در مدرسه یا رسانههای ارتباط جمعی جامعه برای کودکان عرضه میشود، قابل مقایسه نیست. بنابراین کودکان میل بیشتری به استفاده از موبایل، تبلت و… به عنوان وسیله سرگرمی برای گذران اوقات فراغت دارند. این اقبال به سرگرمیهای دیجیتال تأثیر بسیار مخربی روی علاقهمندی کودکان به کتاب و کتابخوانی گذاشته است تا جایی که کودکان با اشتیاق ساعتها از وقت خود را به برنامههای تلویزیون، کامپیوتر، اینترنت و… اختصاص میدهند اما وقتی نوبت به مطالعه و کتابخوانی میرسد، بیحوصله و بیانگیزه میشوند.
بازگشت کتاب به جایگاه واقعی
هرچند در دوره تاختوتاز کرونا و تعطیلی مدارس و مراکز فرهنگی، فعالان این عرصه سعی کردند با ایجاد فضاهای متنوع و خلاقانه در بستر دیجیتال، گامهایی برای ترویج کتابخوانی بردارند و کودکانی را که به اجبار و به دلیل دوری از فضاهای آموزشی غرق در فضای مجازی شده بودند، به انس دوباره با کتاب برگردانند، اما هنوز نتوانستهاند به موفقیت بالایی دست یابند.
به عقیده کارشناسان این حوزه، استفاده از سرگرمیهای دیجیتال برای کودکان محاسن و معایبی دارد. اگر ما بخواهیم به صورت مستقیم و افراطی کودکان را از دنیای اینترنت دور نگه داریم، بیشتر باعث کنجکاوی و گرایش کودکان به این منابع خواهیم شد. در صورتی که همسالان آنها با برنامهریزی و نظارت درست در این زمینه کسب مهارت کنند، کودکان از این نظر دچار کمبود و نقص نیز خواهند بود.
البته تحقیقات نشان میدهد استفاده از بازیهای دیجیتال و شبیهسازها به تقویت چندین مهارت شناختی و استراتژیک و حمایت از یادگیری در کودکان کمک میکند. همچنین بسیاری از یافتهها حاکی از این است که بازیهای ویدئویی- آموزشی میتوانند به عنوان ابزار مهم کمکآموزشی برای آموزش مفاهیم و مهارتها مورد استفاده قرار بگیرند. کودکانی که بازیهای ویدئویی فعال انجام میدهند، هنگام شرکت در ورزشهای واقعی درک بهتری از مهارتهای خود دارند. این بهبود درک و اعتماد به نفس میتواند به شدت تمایل کودک را برای درگیر شدن در فعالیتهای ورزشی بالا ببرد و به سلامتی او کمک کند.
همچنین با رشد جایگاه سرگرمیهای دیجیتال در زندگی کودکان، شاهد رشد سواد دیجیتالی آنها به صورت غیرمستقیم هم هستیم و افزون بر آن، وقتی کودکان علاوه بر سرگرمی و بازی برای ارتباط با مدرسه و معلم، حضور در کلاس، آموزش، انجام تکالیف و تمرین مجبور هستند از وسایل دیجیتالی استفاده کنند، ناخودآگاه مهارت استفاده از این ابزار را هم کسب میکنند و ساعتها وقت خود را با این ابزار سپری کرده و بعضاً بهتر و سریعتر از والدینشان نیز از این ابزار استفاده میکنند. میتوان گفت هماکنون ما با نسلی فراتر از زمان روبهرو هستیم؛ نسلی که از بدو تولد ساعتها وقت خود را با فناوریهای دیجیتال سپری کرده است، نسلی به نام کودکان نسل آلفا.
در کنار محاسن برشمرده شده اما معایب بسیاری وجود دارد که کودکان در دنیای دیجیتال با آن مواجه هستند. در واقع هماکنون با نوعی اختلال روانی با عنوان اختلال بازیهای مجازی روبهرو هستیم. افسردگی، انزوا، ترسهای اجتماعی، کاهش تمرکز و عملکرد پایین دانشآموزان در درس از نتایج منفی سرگرمیهای دیجیتال است.
همچنین با افزایش وابستگی به وسایل دیجیتال خطر کمخوابی و از بین رفتن قدرت کشف و خلاقیت کودکان را تهدید میکند. علاوه بر آن مطالعات نشان میدهد که اعتیاد به استفاده از فضای مجازی و بازیهای ویدئویی مشابه سایر رفتارهای اعتیادآور است و وابستگی تلخی برای کودکان ایجاد میکند. شواهدی وجود دارد که نشان میدهد سرگرمیهای دیجیتال با چاقی هم در ارتباط است و تا حد بسیاری تحرک بدنی کودکان را کاهش میدهد.
اطلاعات پراکنده و بعضاً اشتباه
در کنار همه اینها، وابستگی و عادت غلط استفاده از وسایل دیجیتال، کودکان را از دنیای مطالعه و خواندن کتاب دور کرده و شبکههای اجتماعی مجازی و شرایط خاص دوره کرونا سایه سنگین خود را بر دنیای کتاب و کتابخوانی افکنده است. شاید بتوان گفت ادامه این روند و انس کودکان به دنیای مجازی بتواند جای کتاب و کتابخوانی را در زندگی آنها بگیرد و این دوری از کتاب و کتابخوانی خطری است که فرهنگ جامعه را تهدید میکند. کودکان در فضای مجازی و دنیای دیجیتال با حجم بالایی از اطلاعات نادرست، شبههآمیز و بازیهایی که هیچ تناسبی با سن و جنس آنها ندارد، روبهرو هستند که هرگز نمیتوانند جای مطالعه درست را بگیرند. در حالی که علاقهمندی به کتاب در کودکان باعث افزایش هوش، خلاقیت، علاقه به علم و یادگیری، آرامش و تمرکز میشود.
از آنجایی که کسب علم و دانش یکی از اصول موفقیت است که بدون مطالعه میسر نمیشود، باید عادت به مطالعه و انس با کتاب را از دوران کودکی در کودکان نهادینه کرد اما در عصر کنونی با گسترش روزافزون تکنولوژی و پایین آمدن سن استفاده از فناوری و ابزار دیجیتال، عادت به مطالعه در کودکان جای خود را به وابستگی غلط به سرگرمیهای دیجیتال داده است. با توجه به اینکه نمیتوان فناوری و تکنولوژی را نادیده گرفت و از زندگی حذف کرد، باید با به کارگیری روشهای خلاقانه و تازه در بستر خانواده و جامعه، آن را کنترل کرد و با نظارت و مدیریت ارتباط کودکان با ابزار دیجیتال و ایجاد جایگزینهای جذاب و مناسب، این وابستگی را به حداقل رساند و جایگاه کتاب و کتابخوانی را در زندگی کودکان بالا برد.
اما از آنجاکه عادت به مطالعه امری اکتسابی است و پایه اولیه آن مانند دیگر الگوهای رفتاری در روند اجتماعی شدن فرد در خانواده شکل میگیرد، عادت والدین به مطالعه سبب تشویق اعضای خانه در پذیرش این مسئله میشود و فرزندان به تدریج با کتاب انس میگیرند، به سوی آن جذب میشوند و مطالعه در زندگیشان، جزء امور ضروری تلقی میشود؛ پس فرهنگسازی در خانواده نخستین گام در ترویج کتابخوانی است.
استفاده از ظرفیتهای فناوری دیجیتال در سطح اجتماع و نهادهای آموزشی و فرهنگی در ترویج عادت کتابخوانی در جامعه گام دیگری در ایجاد تعامل بین کتاب و سرگرمیهای دیجیتال است. استفاده از ابزار دیجیتال برای معرفی کتاب به کودکان، تولید نسخههای الکترونیک کتاب و کتابهای صوتی مناسب و استاندارد میتواند سبب شود تا کودکان از ابزار دیجیتالی که در اختیار دارند بهینهتر استفاده کنند و زمانی را که در فضای مجازی سپری میکنند، به مطالعه و کسب دانش بپردازند.
محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بینالملل کودکان
انتهای پیام/