یادداشت|حج، قرارگاه امت‌سازی در جهان آشوب‌زده امروز
رهبر انقلاب در دیدار با دست‌اندرکاران حج ۱۴۰۴، حج را نه تنها فریضه‌ای فردی، بلکه قرارگاه امت‌سازی و مبارزه با تفرقه دانستند. ایشان با بازتعریف حج، نقشه راهی برای مقابله با جنگ ترکیبی دشمنان و ترویج هویت اسلامی ارائه دادند.
یادداشت|محمدمهدی دانی
این یادداشت تحلیلی، تبیینی است از محورها و سرفصل‌های کلیدی بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با دست‌اندرکاران حج 1404 ، با مرور بیانات ایشان در سال‌های پیشین برای نشان دادن امتداد نگاه راهبردی رهبر معظم انقلاب به حج
ایشان به این نکات اشاره داشتند که: حج، تنها یک مناسک فردی نیست؛ قرارگاه امت‌سازی است در دنیایی که تفرقه و غفلت، ابزار سلطه شده‌اند. نقشه راهی فراتر از وظایف اجرایی ترسیم کردند؛ نقشه‌ای برای بازتعریف «حج» به‌مثابه پیام‌آور هویت امت اسلامی، صدای مظلومان و عرصه‌ای برای مقابله با جنگ ترکیبی رسانه‌ای دشمنان.
حج، نماد هویت امت اسلامی و وحدت مسلمانان
حج ، «مظهر هویت امت اسلامی» است؛ تعبیری که بر جوهره سیاسی و فرهنگی این فریضه الهی تأکید دارد. ایشان در بیاناتشان با اشاره به شرایط امروز جهان اسلام، از فلسطین تا یمن و از لبنان تا پاکستان، تأکید کردند که امت اسلامی نیازمند احیای خودآگاهی و عزت‌نفس است؛ و حج، صحنه‌ای بی‌بدیل برای این بیداری جمعی است.
این نگاه مسبوق به سابقه است. دربیانات ایشان در پیام حج فرمودند: «مظهر عزّت و معنویّت و وحدت و شُکوه است؛ عظمت امّت اسلامی و اتّکاء آنان به قدرت لایزال الهی را به رخ بدخواهان و دشمنان میکِشد و فاصله‌ی آنان را با منجلاب فساد و حقارت و استضعافی که زورگویان و قلدران بین‌المللی بر جوامع بشری تحمیل میکنند» ، مسلمانان باید احساس کنند که یک امتند.همین امت‌باوری، هسته مرکزی بیانات امسال را نیز شکل می‌دهد.
در چنین نگاهی، حج فرصتی است برای تمرین وحدت، بازشناسی رنج‌ها و امیدهای امت اسلامی و بنای نوعی هم‌سرنوشتی میان مسلمانان که دشمنان اسلام، با همه توان رسانه‌ای و سیاسی، درصدد انکار و تخریب آن‌اند.
حج و فلسطین؛ اتصال یک فریضه به فریاد مظلومان
بخش محوری بیانات رهبر انقلاب در سال های اخیر و به خصوص در مناسک حج مکرر بر مسئله فلسطین بوده است . ایشان با لحنی صریح ، تأکید کردند که «رژیم صهیونیستی، محکوم به زوال است» و حج باید بستر فریاد حمایت از مظلومان غزه و محکومیت جنایات اشغالگران باشد.
بی‌سابقه نیست که رهبر انقلاب، حج را تریبون صدای فلسطین بدانند. در پیام حج سال های گذشته فرمودند: «حج باید عرصه فریاد علیه امریکا و صهیونیسم باشد.» اما تفاوت امسال در شدت فاجعه انسانی در غزه و وضوح نقش آمریکا و غرب در حمایت از این نسل‌کشی است.
ایشان بارها حج را نه‌فقط عرصه دعا، که میدان دفاع از مستضعفان خوانده‌اند.
امسال اما، این دفاع از «غزه مظلوم و مقاوم» به اولویت اول بدل شده است. از نظر رهبر انقلاب هم ، حج باید یادآور این حقیقت باشد که عبودیت بی‌توجه به سرنوشت مظلومان، ناقص است.
تأویل معنوی اعمال حج؛ از عرفان تا مسئولیت اجتماعی
رهبر انقلاب در بخش مفصل و زیبایی از سخنان خود، به تأویل و تفسیر عرفانی و اجتماعی اعمال حج پرداختند. این تحلیل‌ها، نه‌تنها رمزگشایی از مناسک حج، که در واقع نقشه‌ای برای زندگی مؤمنانه در دوران بحران است:
· طواف؛ محوریت توحید در زندگی
ایشان طواف را نماد حرکت انسان در مدار توحید دانستند و فرمودند: «طواف یعنی زندگی شما حول محور خدا باشد. اگر این محور در مرکز قرار بگیرد، دیگر استعمار، استثمار و ظلم معنا ندارد.»
· سعی؛ حرکت در سختی
درباره سعی صفا و مروه گفتند: «سعی» یعنی تند حرکت کردن. بین کوه مشکلاتی که در زندگی وجود دارد، هیچ وقت متوقّف نمانید، هیچ وقت معطّل و متحیّر نمانید؛ حرکت کنید، سرعت به خرج بدهید؛
سعی، حرکت در میدان دشواری‌ها و مشکلات است. اگر می‌خواهیم انسان مؤمن، خانواده مؤمن، جامعه مؤمن داشته باشیم، باید حرکت، تلاش و جهاد را محور قرار دهیم.
· عرفات، مشعر، منی؛ نشانه‌های هجرت
این مراحل از اعمال حج، از نظر ایشان، «ایستگاه‌های تربیتی» هستند که انسان را از سکون و رکود دور کرده و به سمت هجرت معنوی و هدفمند می‌برند.
· رمی جمرات؛ نماد مبارزه مستمر با شیطان
در تبیین رمی جمرات، هشدار دادند که: «شیطان، فقط ابلیس نیست. شیطان‌های انس و جن در دنیا فراوانند؛ باید شناخت، ایستاد و رمی کرد.» در این بخش، با یادآوری دشمنی‌های آشکار استکبار با ملت‌های مسلمان، رمی جمرات به یک نماد عینی مقاومت اجتماعی نیز تبدیل شد.
· قربانی؛ گذشت از خود در راه خدا
ایشان قربانی را نماد فداکاری دانستند و یادآور شدند: حج‌گزار باید آماده باشد عزیزترین دارایی خود را در راه خدا بدهد؛ چنان‌که حضرت ابراهیم، اسماعیل را به قربانگاه برد.
« یک جاهایی باید قربانی کرد، یک جاهایی باید قربانی داد، یک جاهایی باید قربانی شد؛ اشاره‌ی نمادین است.»
· احرام؛ نمایش تساوی در برابر خدا
درباره احرام فرمودند: «احرام در مقابل خدای متعال خشوع است؛ لباسها و زینتها و آرایه‌های گوناگون زندگی را برکنار کردن با یک تکّه پارچه، عبادت است، خشوع است، امّا درس است؛ این کار را اوّل‌ثروتمند جهان و فقیرترین فرد موجود [که] در حجّند، هر دو مثل هم باید انجام بدهند، فرقی بینشان نیست؛ پادشاه هم باشد، همین است؛ رعیّت هم باشد، همین است؛»
در احرام، نه زر و زیور هست، نه تفاخر و تمایز. انسان‌ها با یک لباس سفید به صحنه می‌آیند؛ این یعنی در برابر خدا، همه یکسان‌اند.
این تأویل‌ها، نشان می‌دهند که از منظر رهبر انقلاب، حج صرفاً یک عبادت عبادی نیست، بلکه یک مدرسه بزرگ برای خودسازی، جامعه‌سازی و مبارزه با ظلم است؛ ترکیبی یگانه از عرفان، عدالت‌خواهی و تمدن‌سازی.
جنگ روایت‌ها و مسئولیت رسانه‌ای حج
رهبر معظم انقلاب، با نگاهی واقع‌بینانه به فضای رسانه‌ای امروز، حج را بخشی از «جنگ روایت‌ها» می دانند؛ جنگی که در آن، تصویرسازی از حج به‌عنوان یک عبادت فردی و منزوی، خود بخشی از عملیات روانی دشمن است.
بنابرضرورت روایتگری دقیق و عالمانه از حج، دست‌اندرکاران می بایست، تصویر حقیقی این فریضه را در قالب گزارش‌های رسانه‌ای، تولیدات هنری و محتوای چندرسانه‌ای منتشر کنند. این مطالبه رهبر انقلاب ، ادامه همان رویکردی است که در سال های گذشته نیز بر آن تأکید داشتند: باید صدای مظلومان از حج شنیده شود و این، نیازمند روایت صادقانه و هنرمندانه است.
حج، صحنه‌ای است که در آن، مسلمانان سراسر جهان جمع‌اند؛ اما دشمن می‌کوشد این اجتماع عظیم را بی‌اثر و خاموش جلوه دهد. وظیفه رسانه‌های اسلامی و نهادهای فرهنگی در حج، آن است که این سکوت تحمیلی را بشکنند و نشان دهند که «امت واحده» هنوز زنده است.
فرصت بزرگ فرهنگی در حج؛ از محتوا تا اجرا
رهبر انقلاب ، حج را یک «فرصت فرهنگی بی‌بدیل» می دانند و از نهادهای فرهنگی می خواهند این فرصت را در قالب فعالیت‌های محتوایی، آموزشی و تبلیغی غنیمت بشمارند. حضور قریب به 90 هزار زائر ایرانی، امکان نادری برای انتقال مفاهیم دینی، انقلابی و اجتماعی در محیطی خالص و معنوی است.
رویکرد ایشان در سال‌های گذشته نیز پیوسته بر این بوده است که: حج، دانشگاهی است که اگر خوب استفاده شود، فارغ‌التحصیلان آن مبلغان بیداری‌اند.» امروز با گسترش رسانه‌های نوین، این فرصت دوچندان شده است.
رهبر انقلاب، ضمن تمجید از روحانیان، مدیران و فعالان فرهنگی حج، خواستار آن شدند که این تلاش‌ها به‌گونه‌ای باشد که زائر ایرانی، با فهمی نو از اسلام، انقلاب، وحدت و مسئولیت اجتماعی از حج بازگردد.
مسئولیت مضاعف در برابر جوانان، نخبگان و رسانه‌های نو
ظرفیت جوانان و نخبگان فرهنگی در تولید روایت‌های خلاقانه از حج مورد تأکید ایشان است. رسانه‌های نو و محتواهای هنری، ناظر به آینده‌ای است که در آن، مرزهای تبلیغ سنتی شکسته و انتقال پیام حج، نیازمند «زبان روایت» و «هنر بیان» است.
ایشان این دغدغه را پیش‌تر هم مطرح کرده بودند که: دشمنان با ابزارهای رسانه‌ای درصدد تحریف چهره حج و جداسازی آن از آرمان‌های اسلامی‌اند.
وظیفه امروز ما، نه‌فقط حضور در مناسک حج، که تفسیر آن برای نسل‌های جدید است. جوان ایرانی باید بداند که در حج، فقط طواف نکرده، بلکه در صحنه‌ای جهانی از عزت اسلامی شرکت کرده است.
«لِیَشهَدوا مَنافِعَ لَهُم»؛ حج، صحنه شناسایی منافع واقعی امت
در آیه‌ای از قرآن، غایت اجتماع عظیم حج این‌گونه ترسیم شده است: «لِیَشهَدوا مَنافِعَ لَهُم»؛ یعنی تا مؤمنان، منافع خود را در این تجمع بیابند و به چشم ببینند. رهبر انقلاب در تفسیر این آیه، تأکید میکنند که این «منافع»، صرفاً محدود به دادوستدهای اقتصادی نیست؛ بلکه هر آنچه برای امت اسلامی مایه بقا، عزت و قدرت باشد، در زمره‌ی این منافع است. و چه منفعتی بالاتر از اتحاد امت اسلامی؟
ایشان حج را ظرفیتی برای کشف و تحقق همین وحدت می‌دانند؛ وحدتی که اگر محقق شود، دیگر شاهد غزّه مظلوم، فلسطینِ رنج‌دیده و یمنِ تحت فشار نخواهیم بود. اگر مسلمانان، در حج دست در دست هم بگذارند و هم‌افزایی کنند، دشمن دیگر نمی‌تواند ملتی را زیر آوار ظلم و استکبار تنها بگذارد.
در نگاه رهبر انقلاب، حج بستری برای امنیت، پیشرفت و همیاری میان ملت‌هاست. آنجا که می‌فرمایند: «ما میتوانیم به فلان کشور اسلامی کمکهایی بکنیم که خودش آن را ندارد... او هم میتواند به ما کمک کند... همه به هم کمک میکنند؛ این منفعت است»، این نگاهِ راهبردی به حج را باید آویزه‌ی گوش نخبگان جهان اسلام ساخت.
پس اگر بناست حج را درست بفهمیم، باید آن را نه صرفاً مناسکی عبادی، بلکه یک گردهمایی تمدنی برای تشخیص و تحقق منافع امت در برابر طمع‌ورزی‌های استکباری بدانیم؛ تجلی‌ای از آیه‌ی شریفه: «لِیَشهَدوا مَنافِعَ لَهُم».
جمع بندی: حج، عرصه تمدن‌سازی و سنگر بیداری اسلامی
بیانات رهبر انقلاب در سال 1404، نه صرفاً یک توصیه اجرایی، بلکه ترسیمی از حج به‌مثابه یک «قرارگاه تمدنی» است. از نگاه ایشان، حج نه‌تنها مناسک است، نه‌تنها عبادت، که تجلی‌گاه روح بیداری، مقاومت و هویت اسلامی در برابر نظم سلطه است.
این تحلیل، با نگاهی به دو دهه پیام‌ها و سخنان ایشان درباره حج، روشن‌تر می‌شود: «حج، امت‌ساز است»، «حج، فریاد مظلومان است»، «حج، عرصه جنگ روایت‌هاست»، و «حج، میدان تمرین آینده تمدن اسلامی است.»
اکنون وظیفه مدیران حج، نهادهای فرهنگی و رسانه‌های انقلابی آن است که این نقشه راه را به برنامه اجرایی، روایت رسانه‌ای و تجربه معنوی برای حجاج تبدیل کنند. اگر حج، به‌درستی روایت شود، میتواند قلب میلیون‌ها مسلمان را به هم متصل و تمدنی نو را در دل طواف، زمزمه کند.
