گروه فرهنگی خبرگزاری تسنیم: «محمدمهدی سیدناصری» در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری تسنیم گذاشت، نوشت: در دوران معاصر، فضای مجازی به مثابه زیستجهانی نوین، جایگزین بسیاری از عرصههای تربیتی، آموزشی و فرهنگی کودکان شده و همزمان با گشودن پنجرههایی تازه به روی دانش، سرگرمی و ارتباطات، چالشهایی ژرف و ناپیدا نیز در پیش پای خانوادهها، دولتها و نظامهای تربیتی گشوده است. یکی از مهمترین این چالشها که تاکنون کمتر از منظر علمی و حقوقی به آن پرداخته شده، تأثیرات فضای مجازی بر هوش دینی و معنوی کودکان است؛ ظرفیتی نازکبافت و بنیادین که بذر آن در کودکی کاشته شده و ثمر آن در بزرگسالی بر ایمان، اخلاق، معنویت و حتی سلامت روان جامعه سایه میافکند.
هوش دینی، به تعبیر گاردنر در نظریه هوشهای چندگانه، نوعی توانایی شناختی و درک هستیشناختی است که فرد را قادر میسازد به مفاهیم متعالی همچون معنا، خدا، مرگ، خیر و شر بیندیشد و نسبت به خود و جهان هستی، فهمی قدسی و اخلاقی بیابد. این هوش، به ویژه در سالهای اولیه زندگی، نیازمند بستری آرام، هدایتشده، ایمن و مبتنی بر گفتوگوی اخلاقی و دینی با کودک است؛ در حالیکه بسیاری از محتواهای موجود در فضای مجازی، از جمله تصاویر خشونتآمیز، ابتذال اخلاقی، پُررنگسازی لذتگرایی و نیز تضعیف ارزشهای دینی، در تضاد آشکار با فرآیند پرورش این هوش در کودکان قرار دارد.
از منظر روانشناسی رشد نیز، سالهای اولیه زندگی، دوران تکوین و تثبیت نظام معنایی و ارزشی کودک محسوب میشود. کودکانی که در این دوران به طور افراطی در معرض فناوریهای دیجیتال قرار میگیرند، با کاهش توجه، ضعف در درک مفاهیم انتزاعی، بیتفاوتی نسبت به مفاهیم معنوی، و در مواردی، الگوگیری از شخصیتهای ضددینی یا غیراخلاقی مواجه میشوند. به همین جهت، عدم نظارت مؤثر و سیاستگذاری هدفمند از سوی خانواده، دولت و نهادهای مسئول، میتواند پیامدهایی جبرانناپذیر بر تربیت معنوی نسل آینده برجای گذارد. از منظر حقوقی، ماده 37 پیماننامه حقوق کودک (1989) بر لزوم حفاظت از کرامت، فرهنگ و هویت کودکان تأکید دارد. در نظام حقوقی ایران نیز، بر اساس اصل دهم قانون اساسی و ماده 4 قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب 1399، فراهم آوردن محیطی سالم و متناسب با رشد شخصیت و ارزشهای فرهنگی و دینی برای کودک، از تکالیف دولت محسوب میشود. با این حال، خلأهای تقنینی و اجرایی در ساماندهی محتوای فضای مجازی، عملاً این حقوق را در معرض تهدید قرار داده است.
تأثیرات روانشناختی فضای مجازی بر هوش دینی کودکان
مطالعات روانشناسی نشان میدهد که استفاده مفرط از فضای مجازی میتواند منجر به کاهش تمرکز، افزایش اضطراب و اختلال در خواب کودکان شود. این عوامل میتوانند فرآیند درونیسازی مفاهیم دینی و معنوی را مختل کنند. همچنین، مواجهه با محتوای نامناسب یا متضاد با ارزشهای دینی، ممکن است باعث سردرگمی و تضعیف باورهای دینی در کودکان شود.
تأثیرات اجتماعی فضای مجازی بر هوش دینی کودکان
فضای مجازی، با فراهم کردن ارتباطات گسترده، میتواند منجر به کاهش تعاملات اجتماعی واقعی کودکان با خانواده و جامعه شود. این کاهش تعاملات میتواند فرآیند انتقال ارزشها و باورهای دینی از نسلهای قبلی به کودکان را مختل کند. همچنین، الگوبرداری از شخصیتهای مجازی که ممکن است ارزشهای دینی را نمایندگی نکنند، میتواند بر شکلگیری هویت دینی کودکان تأثیر منفی بگذارد.
چالشهای حقوقی در حفاظت از هوش دینی کودکان در فضای مجازی
از منظر حقوقی، حفاظت از کودکان در برابر محتوای مضر و نامناسب در فضای مجازی، یکی از چالشهای اساسی است. در بسیاری از کشورها، قوانین مشخصی برای حفاظت از حقوق کودکان در فضای مجازی وجود دارد، اما اجرای این قوانین با مشکلاتی مواجه است. در ایران، قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب 1399، به حمایت از کودکان در برابر آسیبهای فضای مجازی پرداخته است، اما نیاز به تدوین مقررات خاص برای حفاظت از هوش دینی و معنوی کودکان احساس میشود.
راهکارهای پیشنهادی در این موضوع چیست؟
- آموزش سواد رسانهای: آموزش کودکان برای تحلیل و ارزیابی محتوای فضای مجازی میتواند آنها را در برابر تأثیرات منفی محافظت کند.
- نظارت والدین: والدین باید با نظارت بر فعالیتهای مجازی کودکان، آنها را در مسیر صحیح هدایت کنند.
- تولید محتوای دینی جذاب: تولید محتوای دینی متناسب با سن و علایق کودکان در فضای مجازی میتواند جایگزین مناسبی برای محتوای نامناسب باشد.
- تقویت تعاملات اجتماعی واقعی: تشویق کودکان به شرکت در فعالیتهای اجتماعی و مذهبی میتواند به تقویت هوش دینی آنها کمک کند.
در پرتو بررسیهای انجامشده، میتوان اذعان داشت که فضای مجازی، با تمام کارکردهای مثبت و توانمندیهای فناورانهاش، به یکی از چالشبرانگیزترین بسترهای تربیتی برای کودکان در عصر حاضر تبدیل شده است. در این میان، هوش دینی و معنوی کودکان که بنیاد هویت اخلاقی و ارزشمدار انسان را شکل میدهد، بیش از هر مؤلفهای در معرض آسیبهای پنهان و تدریجی این فضا قرار دارد.
مطالعات روانشناختی گویای آن است که قرار گرفتن طولانیمدت کودکان در معرض محتوای دیجیتال نامناسب میتواند منجر به افت سطح تأملات معنوی، ضعف در درک مفاهیم دینی، سردرگمی هویتی، کاهش تمرکز، و فاصلهگیری از نهادهای دینی و اجتماعی گردد. از منظر جامعهشناختی نیز، کاهش ارتباطات انسانی، افزایش فردگرایی و سلطه رسانهای بر ذهن کودک، مسیر اجتماعیشدن دینی را دچار اختلال میسازد. در بُعد حقوقی، با وجود تصویب اسناد مهم داخلی و بینالمللی در زمینه حمایت از حقوق کودکان، همچون ماده 5 پیماننامه حقوق کودک که بر حمایت از تربیت فرهنگی و مذهبی کودک تأکید دارد، هنوز قوانین شفاف و اجرایی در خصوص پایش محتوای فضای مجازی، تولید محتوای دینی متناسب با گروههای سنی، و آموزش سواد دیجیتال دینی به کودکان وجود ندارد. خلأ نظارت مؤثر بر بسترهای داخلی و خارجی پخش محتوا، ضعف در همکاری میان نهادهای مذهبی و فناوری، و عدم تربیت مربیان متخصص در حوزه هوش معنوی کودکان، همه و همه این بحران را عمیقتر کرده است.
از این رو، ضروری است سیاستگذاران فرهنگی و اجتماعی، با درک حساسیت این مسئله، رویکردی جامع، هوشمندانه و آیندهنگر اتخاذ نمایند. تقویت تولید محتوای جذاب دینی برای کودکان، آموزش والدین و معلمان برای هدایت کودک در مسیر رشد معنوی، اعمال نظارت قانونی بر پلتفرمها، و راهاندازی نهادهای پایش تربیت دینی در فضای دیجیتال، از جمله اقدامات پیشنهادی در این مسیر است. بدون شک، پاسداری از هوش دینی و معنوی کودکان، نهتنها تکلیف والدین و مربیان، بلکه مسئولیتی ملی و تمدنی است؛ چرا که تربیت نسلی با ایمان، دارای تفکر قدسی و اخلاقمحور، بنیانگذار جامعهای سالمتر، عادلانهتر و پایدارتر خواهد بود.
انتهای پیام/؛