به گزارش خبرگزاری تسنیم از زاهدان، بادهای 120 روزه سیستان یکی از پدیدههای اقلیمی شاخص در شرق ایران هستند که تأثیرات گستردهای بر محیط زیست، سلامت عمومی و زندگی مردم منطقه سیستان شامل پنج شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان دارند و تاثیرات ریزگردهای ناشی از وقوع این بادهای شدید بعضاً شهرستان زاهدان در مرکز استان را نیز متاثر میکند.
منشأ و ویژگیهای بادهای 120 روزه
بادهای 120 روزه که هر ساله معمولاً از اواخر اردیبهشتماه آغاز میشود و اوج شدت وزش آن تا پایان شهریورماه در منطقه سیستان است، ناشی از اختلاف فشار بین ارتفاعات شمالی افغانستان و دشت ناامید هستند. این بادها تحت تأثیر بادهای موسمی هند قرار دارند و با عبور از مناطق خشک و بیابانی، گرد و غبار زیادی را به همراه دارند.
این بادها در گذشته در منطقه سیستان به عنوان نعمت محسوب میشدند چرا که با عبور از روی تالاب بینالمللی هامون موجب طراوت و تصفیه هوا میشد اما امروزه با توجه به خشکسالی حاکم در سیستان و خشک شدن کامل تالاب هامون در پی عدم پرداخت حقآبه از سوی کشور افغانستان، با پراکنده کردن ریزگردهایی که کانون اصلی آن بستر خشکیده تالاب هامون است، شرایط را برای زندگی مردم منطقه بسیار دشوار کرده است.
از 120 روز به 200 روز؛ تغییرات اقلیمی و تأثیرات آن
طی سالهای اخیر، مدت زمان وزش این بادها افزایش یافته و به گفته علی ولایتیپور، فرماندار زابل، منطقه سیستان اکنون با "بادهای 200 روزه" مواجه است. این افزایش مدت زمان وزش بادها به دلیل تغییرات اقلیمی، خشکسالیهای مداوم و خشک شدن تالاب هامون است که باعث شده بستر خشک تالاب به منبعی برای گرد و غبار تبدیل شود.
تأثیرات زیستمحیطی و انسانی ناشی از وقوع این طوفانهای گرد و خاک سهمگین، «سلامت عمومی، اقتصاد محلی و حتی زیرساختها» را تهدید میکند.
سلامت عمومی: افزایش گرد و غبار ناشی از این بادها منجر به مشکلات تنفسی، چشمی و قلبی و افزایش چشمگیرمراجعه به مراکز بهداشتی و درمانی منطقه شده است. این شرایط به نحوی است که برخی آمارها از سیستان و به عنوان بزرگترین کانون بیماریهای «سل و تراخم» کشور و حتی خاورمیانه یاد میکنند.
اقتصاد محلی: فعالیتهای کشاورزی و دامداری تحت تأثیر منفی این بادها قرار گرفتهاند، زیرا گرد و غبار به محصولات آسیب میزند و شرایط زیست را برای دامها دشوار میکند.
زیرساختها: وزش شدید بادها باعث آسیب به ساختمانها، خطوط برق و سایر زیرساختهای حیاتی منطقه شده است.
از تهدید تا فرصت؛ راهکارهای پیشنهادی
با وجود چالشهای فراوان، بادهای 120 روزه میتوانند به عنوان منبعی برای تولید انرژی پاک مورد استفاده قرار گیرند. استفاده از توربینهای بادی برای تولید برق میتواند به توسعه پایدار منطقه کمک کند. همچنین، احیای تالاب هامون و مدیریت منابع آب میتواند و از طرفی اقداماتی که موجب تثبیت کانونهای ریزگرد به ویژه در بستر خشکیده تالاب میشود، میتواند به کاهش گرد و غبار و بهبود شرایط زیستمحیطی کمک کند.
استاندار سیستان و بلوچستان اخیراً به ظرفیتهای انرژی تجدیدپذیر در استان اشاره داشته و گفته: «سیستان و بلوچستان از نظر بهرهبرداری از انرژی خورشیدی و بادی جزو پهنههای بینظیر کشور است و توسعه انرژیهای پاک در کنار فعالیتهای معدنی میتواند به یک پیشران جدی اقتصادی در استان تبدیل شود.»
کاشت «گز شاهی» نسخه شفابخش مدیریت کانونهای ریزگرد
در منطقه سیستان که بخش عمده سال را با بادهای 120 روزه، خشکسالی مداوم بیش از 20 ساله و فرسایش بادی با چالشهای زیستمحیطی فراوان روبهروست، درختان بومی و بهویژه گونههای مختلف درخت «گز»، از جمله «گز شاهی»، نقشی حیاتی در کاهش سرعت باد، تثبیت خاک و کنترل شنهای روان دارند و به نظر میرسد کاشت و تکثیر این گونه گیاهی در منطقه سیستان میتواند تاثیر بسزایی در مدیریت کانونهای ریزگرد داشته باشد.
با این وجود اما کما و بیش اخبار و صحنههایی از قطع این درختان برای مقاصد اقتصادی عدهای خاص در سالهای اخیر همواره موجبات نگرانی مردم دلسوز منطقه را فراهم آورده است. 13 فروردینماه امسال همزمان با روز طبیعت کنار برخی خیابانهای زابل عدهای البته به احتمال زیاد از روی ناآگاهی به چشم میخوردند که در حال عرضه چوب این درخت ارزشمند جهت فراهم کردن چوب برای آتش پخت و پز و کباب مردم بودند.
سازگاری گز با شرایط سخت اقلیمی
درخت گز یکی از گونههای بومی ایران است که به دقت با شرایط خشک، شور و بیابانی سازگار شده است. این درختان دارای ریشههای بسیار طولانی هستند که از آبهای عمقی و آبهای زیرزمینی تغذیه میکنند؛ از این رو در برابر کمآبی مقاومت فوقالعادهای دارند. همچنین برگهای کوچک و باریک آنها از تبخیر آب جلوگیری کرده و سازگاری با خاکهای شور و کمرطوبت را تضمین میکند.
این ویژگیها، همراه با تحمل تغییرات دمایی شدید(از دمای پایین زمستان تا دمای بسیار بالا در تابستان) نشان دهنده قدرت بقا و طول عمر بالای این درختان است. مطالعات مختلف نشان دادهاند که برخی از این درختان حتی تا هزار سال زندگی میکنند و به عنوان نماد استقامت و بقا در برابر بیابانزایی شناخته میشوند.
انواع مختلف درخت گز در ایران شامل گز شاهی، گز خوانسار یا گز انگبین، گز پالازی(یرلقون) و سایر گونههای کمتر شناختهشده است. بهطور خاص، گز شاهی که در مناطقی از استانهای سیستان و بلوچستان، فارس و کرمان رشد میکند، به دلیل ارتفاعی بین 8 تا 15 متر و ساختار منحصربهفرد شاخههای پایین و برگهای فشرده، هم از نظر فیزیکی و هم از نظر کاربردی از سایر گونهها متمایز است. علاوه بر این، ظاهر زیبا و گلهای قرمز رنگ آن در بهار و پاییز جلوهای هنری و نمادین به منظره طبیعت این مناطق میبخشد.
نکته مهم این است که بر خلاف بسیاری از گونههای گیاهی، برگهای گز شور هستند؛ به نحوی که تنها شترسانان قادر به استفاده از آن به عنوان منبع تغذیه هستند و برای سایر دامها معمولاً کاربرد ندارد.
نقش گز به عنوان بادشکن در سیستان
بادهای 120 روزه سیستان سبب ایجاد طوفانهای گردوغبار شدید و جابهجایی تپههای شن و ماسه میشوند که در نهایت به فرسایش خاک منجر میشود. احداث بادشکنهای بومی با استفاده از درختان گز یکی از راهکارهای مؤثر برای مهار این پدیده به شمار میآید.
تحقیقات علمی انجام شده روی یک بادشکن 14 ردیفه از درختان گز در منطقه «نیاتک» زابل که در قالب مقاله علمی با عنوان «تاثیر کشت گیاه گز برروی خصوصیات خاک منطقه نیاتک سیستان مطالعه موردی» منتشر شده، نشان داده که این بادشکن قادر است سرعت باد را تا حدود 30 درصد و رسوبات بادی(فرسایش بادی) را بیش از 50 درصد کاهش دهد؛ به عبارتی دیگر، در داخل بادشکن الگوی توزیع افقی سرعت باد و رسوبات تغییر یافته و از طریق تثبیت قسمتهای بالایی و پاییندست بادشکن، از فرسایش شدید خاک جلوگیری میکند.
مطالعهای که در این خصوص انجام شده است نشان میدهد که اندازهگیریهای نصبشده در ارتفاعات مختلف(از 20 سانتیمتر تا 700 سانتیمتر) تأیید میکند که کاهش قابل ملاحظهای در هر دو پارامتر سرعت باد و رسوبات بادی در داخل منطقه بادشکن نسبت به مناطق بالادست و پاییندست رخ میدهد.
کارایی یک بادشکن به ویژگیهایی مانند ارتفاع، پهنا(عرض) پوشش گیاهی، تراکم و زاویه نسبت به جهت باد وابسته است. مطالعات انجامشده در سیستان نشان دادهاند که بادشکنهای تشکیل شده از چندین ردیف از درختان گز، به ویژه در مواردی که میان ردیفها فاصلهای در حدود 21 تا 32 متر در نظر گرفته شود، میتوانند پدیده بادشکنی را تا ارتفاعی حتی دو برابر ارتفاع درختان(حدود 7 متر) به خوبی اعمال کنند. این ساختار چندردیفه باعث بهبود عملکرد بادشکن و ایجاد الگوی جریان هوا و کاهش انتقال ذرات معلق میشود.
درخت گز نماد استقامت و بقا در فرهنگ مردم سیستان
در فرهنگ سیستان، درخت گز فراتر از یک عنصر طبیعی صرف است؛ بلکه به عنوان نمادی از استقامت، جاودانگی، اقتدار و باروری در نظر گرفته میشود. به گفته متون ادبی و افسانههای کهن، زمانی که دختر جوانی میرفت، مراسم عقدی با «درخت گزی» برگزار میشد تا باروری او تضمین شود؛ این رسم آفرینش، اهمیت معنوی و نمادین گز را در تاریخ و فرهنگ مردم سیستان برجسته میکند.
همچنین در برخی از اشعار حماسی فردوسی و مولانا، جلوههای نمادین این درخت به تصویر کشیده شده است که بیانگر ارتباط عمیق انسان با طبیعت و احترام به عناصر زیستمحیطی بومی است.
در مجموع با توجه به سابقه کاشت موفق درخت گز شاهی در منطقه سیستان و تاثیر مثبت ویژهای که این درخت در زمینه بادشکنی و مهار کانونهای ریزگرد داشته است، به نظر میرسد تکثیر آن در سیستان و از طرفی نظارت بر عدم قطع این درختان توسط افراد سودجو، میتواند به عنوان نسخه شفابخش مدیریت کانونهای ریزگرد سیستان مطرح شود.
انتهای پیام/