گروه فرهنگی خبرگزاری تسنیم – مریم مرتضوی: یکی از کلیدیترین مفاهیم در مواجهه با قرآن کریم، واژه «ترتیل» است؛ واژهای که قرآن خود آن را یک شیوه قرائت و راهی برای درک، تدبر و عمل به کلام الهی معرفی میکند. دستور صریح الهی در آیه «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا» (سوره مزمل؛ آیه 4) نشان میدهد که ترتیل، امری فراتر از زیباییشناسی تلاوت است. این مفهوم، روحی فراگیر و نظمبخش است که باید بر همه مراحل ارتباط انسان با قرآن، از نزول و قرائت تا فهم و اجرا، سایه افکند.
تحریر قرآنی و تحریر آوازی؛ صدا در خدمت معنا
یکی از نخستین گامها در فهم درست مفهوم ترتیل، تمایز نهادن میان «تحریر قرآنی» و «تحریر آوازی» است. تحریر در سنت قرائت قرآن، تنها ابزار هنرنمایی یا نمایش مهارتهای صوتی قاری نیست، بلکه باید در خدمت معنا و پیام الهی آیات قرار گیرد. این عنصر در قرائت قرآن تنها زمانی ارزشمند است که فهم و تأثیرگذاری پیام آیه را تعمیق کند.
از این منظر، تلاوت قرآن نباید به عرصهای برای رقابت در مهارتهای آوازی تبدیل شود. هدف اصلی از قرائت، انتقال پیام الهی و بیدار کردن دلها برای تدبر و عمل است.
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «زَیِّنُوا الْقُرْآنَ بِأَصْوَاتِکُمْ»؛ اما این «زینت» نباید جایگزین معنا شود، بلکه باید در خدمت رساندن معنا باشد. تحریر قرآنی زمانی صحیح است که شنونده را نه به تحسین صدا، بلکه به اندیشیدن در آیات فراخواند و این همان روح ترتیل در جزئیترین لایههای تلاوت است.
ترتیل؛ نظم الهی در همه اجزای قرائت
ترتیل صرفاً یک سبک خواندن نیست، بلکه «روح نظم» و «اصل حکمت» در تمام اجزای قرائت است. قرآن کریم در آیهای دیگر میفرماید: «کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ» (سوره هود؛ آیه 1)؛ یعنی آیات این کتاب با نظم و استحکام همراه بوده و سپس با دقت و ترتیب بیان شدهاند. این نظم درونی که در متن قرآن جاری است، باید در قرائت آن نیز بازتاب پیدا کند.
ترتیل یعنی اینکه همه اجزای تلاوت – از وقف و ابتدا تا تجوید، از صوت و لحن تا تحریر – در هماهنگی کامل با یکدیگر و با هدفی واحد بهکار روند. وقف و ابتدا باید در خدمت معنا و تدبر باشد، تجوید باید نهتنها از نظر تلفظ که از نظر انتقال معنا دقیق اجرا شود، و حتی نوع تحریرها نیز باید با پیام آیات همخوانی داشته باشند. اگر قرائت را پیکری زنده فرض کنیم، ترتیل همان روحی است که به همه اعضای این پیکر معنا، حیات و جهت میبخشد.
این اصل بهویژه در دنیای امروز که گاه قرائت بهسوی نمایشگری صوتی میل پیدا میکند، بیش از پیش اهمیت دارد. تلاوتی که بدون ترتیل انجام شود، هرچند گوشنواز باشد، از نظر روحی و معرفتی تأثیری عمیق نخواهد گذاشت. ترتیل است که قرائت را از سطحیترین شکل آن یعنی ادای الفاظ، به سطحی عمیقتر یعنی «رساندن معنا» و «هدایتگری» میرساند.
ترتیل در نزول؛ حکمت تدریج و هماهنگی با واقعیتها
روح ترتیل تنها در قرائت خلاصه نمیشود، بلکه در شیوه نزول قرآن نیز تجلی یافته است. خداوند میفرماید: «وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِیلًا» (سوره اسراء؛ آیه 106)؛ یعنی ما قرآن را بخشبخش فرو فرستادیم تا تو آن را با درنگ بر مردم بخوانی. این آیه نشان میدهد که تدریج در نزول، نه یک اتفاق تاریخی، بلکه بخشی از حکمت الهی و روح ترتیل است.
قرآن در طول 23 سال نازل شد و هر بخش از آیات در تناسب با شرایط تاریخی، اجتماعی و روانی جامعه اسلامی فرود آمد. در جنگ احد آیاتی نازل شد که به بازسازی روحی مسلمانان پرداخت، و در دوره صلح، آیات دیگری نازل شد که به تنظیم روابط اجتماعی پرداخت. این هماهنگی با شرایط و نیازها، جلوهای از همان نظم الهی است که در مفهوم ترتیل نهفته است.
تدریج در نزول، فرصتی فراهم کرد تا جامعه اسلامی هم پیام آیات را بشنود و هم آن را در زندگی خود هضم و عملی کند. امام صادق (ع) فرمودند: «إنّ کتابَ اللّهِ على أربَعةِ أشیاءَ: علَى العِبارَةِ، و الإشارَةِ، و اللَّطائفِ، و الحَقائقِ»؛ این تدریج، زمینهای بود تا انسانها در هر مرحله به لایهای از این سطوح راه یابند و رشد کنند. به این ترتیب ترتیل در نزول، الگویی برای تعلیم و تربیت تدریجی و حکیمانه است.
ترتیل در قرائت؛ اعتدال، آرامش و تدبر
ترتیل در سطح قرائت نیز به معنای رعایت اعتدال و پرهیز از شتابزدگی است. قرآن کریم در وصف پیامبر (ص) میفرماید: «لَا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ» (سوره قیامه؛ آیه 16)؛ یعنی زبان خود را در خواندن قرآن بهسوی شتاب مبر. این آیه هشدار میدهد که عجله در تلاوت، مانع تدبر و فهم عمیق میشود و روح ترتیل را مخدوش میکند.
تلاوت ترتیلوار، نه چنان کند است که ارتباط آیات گسسته شود و نه چنان سریع که فرصت تدبر از میان برود. این نوع قرائت، فضایی برای اندیشیدن فراهم میکند و شنونده را به تأمل در معانی وامیدارد. تلاوتی که در آن ترتیل رعایت شود، تنها گوش را نمینوازد، بلکه دل و عقل را نیز درگیر میکند و مخاطب را از مرحله شنیدن به مرحله اندیشیدن و نهایتاً عمل میرساند.
رعایت این اصل، بهویژه در آموزش قرآن به کودکان و نوجوانان اهمیت دوچندان دارد. اگر آنان از ابتدا با قرائتی مواجه شوند که آرام، منظم و معناگراست، رابطهشان با قرآن رابطهای عمیقتر و ماندگارتر خواهد بود. درواقع ترتیل شیوهای برای تلاوت درست و ابزاری برای تربیت ذائقه قرآنی نسلهاست.
ترتیل در عمل؛ از خواندن قرآن تا زیستن قرآنی
روح ترتیل زمانی به کمال میرسد که از سطح قرائت فراتر رود و در «عمل به قرآن» نیز حضور داشته باشد. قرآن کتابی برای خواندن صرف نیست، بلکه راهنمایی برای زندگی کردن است. خداوند درباره هدف نزول قرآن میفرماید: «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ» (سوره ص؛ آیه 29). تدبر در آیات و سپس پیادهسازی آن در زندگی، نیازمند ترتیل در عمل است، یعنی حرکت مرحله به مرحله، آگاهانه و همراه با حکمت.
ترتیل در عمل به این معناست که اجرای آموزههای قرآنی باید نه با شتابی کورکورانه انجام شود که جامعه را دچار آشفتگی کند و نه با تأخیری فرساینده که روح دینداری را از میان ببرد. همانگونه که نزول قرآن تدریجی و حکیمانه بود و قرائت آن نیز باید با نظم و آرامش همراه شود، پیادهسازی ارزشهای قرآنی در جامعه نیز باید ترتیلوار باشد: از اصلاح درونی و فردی آغاز شود و به تدریج به اصلاح ساختارها و روابط اجتماعی بیانجامد.
از منظر روایی هم این حقیقت مورد تأکید است. امیرالمؤمنین امام علی (ع) میفرماید: «لا خَیرَ فی قِراءةٍ لیسَ فیها تَدَبُّرٌ» یعنی قرائتی که به تدبر نیانجامد خیری در آن نیست. تدبر، پلی است میان قرائت و عمل، و ترتیل راهی است برای عبور از این پل.
بنابراین ترتیل، تنها یک توصیه فنی در قرائت نیست، بلکه راهبردی جامع برای ارتباط همهجانبه با قرآن است. این مفهوم، روح نظم الهی را از مرحله نزول تا مرحله عمل در بر میگیرد و ما را از سطح خواندن به سطح «زیستن قرآنی» میرساند. ترتیل یعنی حرکت با نظم و آرامش در مسیر وحی، هماهنگ با حکمت الهی و متناسب با ظرفیتهای انسانی.
در جهانی که گاه قرآن به تلاوتی آیینی و بیاثر تقلیل یافته، بازگشت به روح ترتیل میتواند جان تازهای به ارتباط ما با این کتاب آسمانی ببخشد. ترتیل یعنی قرآن را نهفقط با زبان، بلکه با دل بخوانیم؛ نهفقط با گوش، بلکه با عقل بشنویم؛ و نهفقط در کلمات، بلکه در زندگی جاری کنیم.
انتهای پیام/