به گزارش خبرگزاری تسنیم از بهارستان، بیستوسوم مهرماه، روز جهانی نابینایان و عصای سفید، فرصتی است برای بازخوانی مسئولیت اجتماعی ما در قبال قشری که سالهاست در سایه بیتوجهی فرهنگی و ساختاری قرار گرفتهاند. نابینایان یا به تعبیر زیباتر «روشندلان»، بخشی ارزشمند از جامعه انسانیاند که با وجود محدودیتهای جسمی، درخششهای فراوانی در علم، هنر، فرهنگ و مدیریت اجتماعی داشتهاند. با این حال، در بسیاری از نقاط کشور، هنوز زیرساختهای شهری و نگاه عمومی به آنان در حد شأن و جایگاه واقعیشان نیست.
روز جهانی عصای سفید تنها یک مناسبت نمادین نیست، بلکه یادآور حقوق اجتماعی، فرهنگی و انسانی نابینایان است. جامعهشناسی امروز تأکید دارد که نوع نگاه جامعه به افراد دارای معلولیت، بازتابی از سطح بلوغ فرهنگی آن جامعه است. از همین رو، بررسی علمی و جامعهشناسانه وضعیت نابینایان، نه فقط یک دغدغه انسانی، بلکه ضرورتی برای عدالت اجتماعی محسوب میشود.
به همین مناسبت، خبرنگار خبرگزاری تسنیم گفتوگویی تفصیلی با حسین عباسیاقدم، دکترای جامعهشناسی و استاد دانشگاه انجام داده است. این گفتوگو به بررسی ریشههای فرهنگی و ساختاری نادیدهگرفتن نابینایان، ضعف سیاستهای حمایتی، نقش خانواده، رسانه و فناوری در تحقق عدالت اجتماعی برای روشندلان میپردازد.
مشروح گفتوگو به این شرح است:
تسنیم: از نگاه جامعهشناسی، ریشههای نادیدهگرفتن روشندلان در فضاهای عمومی و فرهنگی کشور چیست؟ فرهنگی است یا ساختاری؟
ابتدا لازم میدانم روز بزرگداشت روشندلان را گرامی بدارم و برای همه این عزیزان در زندگی روزمره آرزوی موفقیت کنم. از نظر جامعهشناسی، نادیدهگرفتن روشندلان هم ریشه فرهنگی دارد و هم ساختاری. فرهنگی است، زیرا هنوز در ذهن بسیاری از مردم، روشندلان بهعنوان افرادی نیازمند ترحم دیده میشوند و این نگرش باعث میشود در رسانهها، خانوادهها، ادارات، دانشگاهها و مدارس، کمتر به ظرفیتها و توانمندیهای آنان پرداخته شود.
همچنین بعد ساختاری موضوع اهمیت دارد؛ برنامهریزی شهری، فضاهای عمومی و خدمات شهری هنوز بهگونهای نیست که برای افراد نابینا قابل دسترس باشند. به عنوان مثال، گزارشها نشان میدهد حدود 75 درصد معابر تهران برای روشندلان مناسبسازی نشده است. بنابراین، هم تغییر نگرش فرهنگی و هم اصلاح ساختارهای شهری و اجتماعی ضروری است تا حضور فعال این افراد در جامعه ممکن شود.
تسنیم: تا چه اندازه جامعه ایرانی مفهوم برابری فرصتها را برای افراد دارای معلولیت بینایی درک و عملیاتی کرده است؟
متأسفانه جامعه ایرانی هنوز فاصله زیادی با تحقق برابری فرصتها برای روشندلان دارد. صحبت درباره حقوق برابر و عدالت آسان است، اما وقتی وارد عمل میشویم، سیستم آموزشی، شهری و شغلی ما عمدتاً برای افراد سالم طراحی شده است.
روشندلان در تحصیل، یافتن شغل و تردد شهری با موانع زیادی روبهرو هستند. بنابراین مفهوم برابری فرصتها هنوز بیشتر در حد شعار است و در عمل اجرا نمیشود. برای ایجاد تغییر واقعی، نیازمند اصلاحات فرهنگی، قانونی و ساختاری هستیم تا فرصتهای برابر به شکل عملی برای آنان فراهم شود.
تسنیم: چرا هنوز در بسیاری از شهرهای کشور، روشندلان از حداقل زیرساختهای شهری مانند مسیرهای مخصوص و علائم صوتی در معابر محروماند؟
طرح مناسبسازی فضاهای شهری زیر نظر سازمان بهزیستی اجرا میشود، اما تاکنون موفقیت کامل نداشته است. اگرچه از سال 1384 این طرح به عنوان برنامه ملی مطرح شد، طبق گزارش ستاد هماهنگی و پیگیری مناسبسازی کشور، تا سال 1402 تنها حدود 40 درصد فضاهای عمومی شهری به شکل نسبی برای افراد دارای معلولیت مناسبسازی شدهاند.
این یعنی بیش از نیمی از معابر و اماکن عمومی هنوز برای رفتوآمد مستقل و امن روشندلان آماده نیستند. بسیاری از شهرداریها مناسبسازی را اقدامی نمادین میدانند، نه حق قانونی شهروندان. تا زمانی که خود روشندلان در فرایند طراحی و نظارت حضور نداشته باشند، شهر نمیتواند به شکل واقعی برای همه طراحی شود.
تسنیم: به نظر شما سیاستهای حمایتی دولت در حوزه آموزش و اشتغال روشندلان چقدر کارآمد بوده و چه خلأهای بنیادی در این سیاستها وجود دارد؟
سیاستهای حمایتی دولت با وجود نیت خوب، هنوز چندان کارآمد نیستند. اغلب رویکرد رفاهی و جبرانی دارند و تمرکز روی کمکهای مالی یا تسهیلات کوتاهمدت است، نه ایجاد فرصتهای پایدار آموزشی و شغلی. برای نمونه، سهمیه استخدامی معلولان طبق قانون 3 درصد است، اما اغلب به طور کامل پر نمیشود و افراد استخدامشده محدودیتهای جدی دارند. در نظام آموزشی هم ابزارها و نرمافزارهای دسترسپذیر، کتابهای بریل و آموزش مهارتهای دیجیتال هنوز گسترده در دسترس نیستند. خلأ اصلی، فقدان نگرش توانمندساز است؛ تا زمانی که فرصتها واقعی و برابر نباشد، حمایتها اثر پایدار نخواهند داشت.
تسنیم: در فضای دانشگاهی و اشتغال، روشندلان چه میزان از تبعیض پنهان و نگرش ترحمآمیز جامعه رنج میبرند؟
روشندلان هنوز با تبعیض پنهان و نگاه ترحمآمیز مواجهاند. مدیران و همکاران گاهی انتظار دارند موفقیت آنان استثناء باشد، نه نتیجه تلاش و شایستگی. این نگاه پنهان فرصتها را محدود میکند، از پذیرش دانشگاه گرفته تا ارتقای شغلی. در محیط کار، رویکرد ترحمآمیز جای اعتماد و ارزیابی توانایی واقعی را میگیرد. تا وقتی جامعه و دانشگاهها با واقعیت توانمندیهای روشندلان آشنا نشوند، این تبعیض پنهان ادامه خواهد داشت.
تسنیم: چرا رسانهها بیشتر به جنبه احساسی و ترحمبرانگیز روشندلان میپردازند تا ظرفیتها و موفقیتهای واقعی این قشر؟
رسانهها هنوز روشندلان را از زاویه احساسی و ترحمبرانگیز نشان میدهند، نه توانمندی و موفقیت. علت بخشی از آن کلیشههای ذهنی جامعه است که نابینایی را نقص تلقی میکند. کمبود آگاهی حرفهای خبرنگاران و سردبیران هم موجب میشود سوژه روشندلان برای ایجاد حس همدردی استفاده شود تا آموزش و تغییر نگرش عمومی. اگر رسانهها ظرفیتها و موفقیتهای روشندلان را نشان دهند، تصویر واقعیتری به جامعه ارائه میشود و ذهنیتها تغییر میکند؛ مردم میبینند روشندلان میتوانند نقش فعال و مؤثر ایفا کنند.
تسنیم: آیا نگاه غالب جامعه به روشندلان هنوز در مرحله نقص و ناتوانی باقی مانده است؟ راه اصلاح این ذهنیت چیست؟
بله، نگاه غالب هنوز بر نقص و ناتوانی متمرکز است. این نگرش از دوران کودکی و نظام آموزشی شروع شده و در خانوادهها بازتولید میشود. برای تغییر، آموزش و فرهنگسازی عمومی و حضور فعال روشندلان در دانشگاه، محیط کار و رسانهها ضروری است. وقتی مردم تواناییهای روشندلان را تجربه و مشاهده کنند، نگاه جامعه از ترحم به احترام و برابری تغییر میکند.
تسنیم: در سالهای اخیر با گسترش فناوریهای هوشمند و ابزارهای دیجیتال، تا چه اندازه عدالت فناورانه برای روشندلان محقق شده است؟
فناوریهای هوشمند میتوانند زندگی روشندلان را آسانتر کنند، اما عدالت فناورانه هنوز کامل نیست. نرمافزارهای صفحهخوان، اپلیکیشنهای مسیریابی صوتی و خدمات دولت الکترونیک محدود و پراکنده است. سامانههای بانکی، آموزشی و خدمات شهری هنوز دسترسپذیر نیستند و شکاف دیجیتال مانع بهرهمندی برابر میشود. تا زمانی که طراحی، سیاستگذاری و آموزش بر پایه «دسترسی برابر» نباشد و خود روشندلان در فرایند تصمیمگیری حضور نداشته باشند، عدالت فناورانه محقق نمیشود.
تسنیم: مسأله تبعیض جنسیتی در میان روشندلان (بهویژه زنان) چگونه بروز میکند و چه تبعات اجتماعی دارد؟
زنان روشندل با تبعیض دوگانه روبهرو هستند؛ علاوه بر نابینایی، جنس زن بودن چالشبرانگیز است. اغلب دسترسی کمتری به آموزش و فرصتهای اجتماعی دارند، زیرا خانوادهها حضور آنان را محدود میکنند. این محدودیتها باعث انزوا، وابستگی و آسیبپذیری اجتماعی میشود. برنامههای حمایتی و آموزشی ویژه زنان و دختران روشندل باید طراحی شود تا فرصتهای برابر ایجاد و نقش فعال آنان تقویت شود.
تسنیم: خانوادهها چه نقشی در تقویت یا تضعیف هویت اجتماعی روشندلان دارند؟ آیا هنوز پنهانسازی و انزوای افراد در خانوادهها وجود دارد؟
خانوادهها نقش بسیار مهمی دارند؛ رفتار و نگرش آنان میتواند هویت اجتماعی روشندلان را بسازد یا تخریب کند. متأسفانه هنوز برخی خانوادهها نگرش ترحمآمیز یا محافظهکارانه دارند و روشندلان را از تجربه اجتماعی بازمیدارند. در مقابل، خانوادههای آگاه و حمایتکننده با تشویق تجربه مستقل و فراهم کردن فرصتهای آموزشی و اجتماعی، هویت روشندلان را تقویت میکنند. آموزش خانوادهها برای تعامل درست و حمایت منطقی، یکی از کلیدهای اصلی توانمندسازی است.
تسنیم: جامعهشناسی نابینایی در ایران تا چه حد مورد پژوهش علمی قرار گرفته و چرا خلأ پژوهشی احساس میشود؟
جامعهشناسی روشندلان به طور اختصاصی در ایران وجود ندارد، اما میتواند بخشی از مطالعات جامعهشناسی افراد دارای معلولیت باشد. تحقیقات موجود بیشتر به جنبههای پزشکی و حمایتی توجه دارند و تجربه اجتماعی و فرهنگ و تعاملات روزمره کمتر بررسی شده است. خلأ پژوهشی ناشی از نبود نگرش جامع اجتماعی، کمبود منابع مالی و نهادی و محدودیت دسترسی به نمونههای واقعی جامعه روشندلان است. توسعه پژوهشهای جامعهشناسانه میتواند دادههای معتبر فراهم و نگرش عمومی را اصلاح کند.
تسنیم: اگر بخواهید سه اولویت فوری برای بهبود وضعیت روشندلان در ایران پیشنهاد دهید، چه خواهد بود؟
1) اصلاح نگرش و فرهنگسازی: جامعه باید روشندلان را نه به عنوان افراد نیازمند ترحم، بلکه انسانهای توانمند ببیند. آموزش، رسانه و حضور روشندلان در محیطهای اجتماعی و دانشگاهی مهم است. 2) تقویت زیرساختها و دسترسپذیری: مسیرهای شهری، علائم صوتی، ابزارهای دیجیتال و امکانات آموزشی باید طوری طراحی شوند که روشندلان بتوانند مستقل و امن فعالیت کنند. 3) بهبود قوانین و سیاستها: قوانین حمایت از روشندلان، سهمیههای استخدامی و تسهیلات آموزشی باید واقعی و الزامآور باشند تا اثر اقدامات فرهنگی و زیرساختی پایدار شود. این سه اولویت مسیر تحقق برابری فرصتها و حضور فعال روشندلان در جامعه را هموار میکند.
گفتوگو از: احسان همتی
انتهای پیام/