به گزارش خبرگزاری تسنیم، قم، این شهر کهن و مأمن دلهای شیعیان، در طول تاریخ اسلام جایگاهی فراتر از یک جغرافیا داشته است. در روایات اهلبیت(ع) از قم نه بهعنوان شهری عادی، بلکه بهمثابه «پناهگاه ایمان»، «کوفهی کوچک» و «حرم فرزندان پیامبر» یاد شده است. این تعبیرها نشان میدهد که قم صرفاً نقطهای بر نقشه نیست، بلکه حلقهای از زنجیرهی الهی است که تقدیر تاریخی امت شیعه را به عصر ظهور پیوند میزند.
در متون روایی، اهل قم بهعنوان مردمانی معرفی شدهاند که در دوران غیبت، پرچم حق را بر دوش خواهند کشید و در هنگامهی ظهور، در صف نخست یاوران حضرت مهدی(عج) خواهند ایستاد. امام صادق(ع) در حدیثی که از آن بوی پیشگویی آینده به مشام میرسد، فرمود:
«در آینده کوفه از مومنان خالى مىشود و علم و دانش بدان پشت مىکند همچنانکه مار در لانه خویش پشت مىکند. آنگاه علم در شهرى به نام قم ظاهر وآنجا معدن علم و فضلیت مى شود به طورى که دیگر به روى زمین کسى که به امور دینى آگاه نباشد، پیدا نمى شود. در آن زمان حتى زنان پرده نشین هم از مسایل دینى آگاهى دارند. و این هنگام نزدیک شدن ظهور قائم ماست. در آن هنگام خداوند قم و ساکنانش را قائم مقام حجت قرار مى دهد. و اگر چنین نباشد، زمین ساکنان خود را فرو مى برد و دیگر بر روى آن حجتى باقى نخواهد ماند. در آن عصر علم از قم به دیگر نقاط جهان در شرق و غرب جارى مى شود. لذا حجت خدا بر مردم تمام مى گردد به گونه اى که دیگر کسى یافت نمى شود که دستورهاى دینى و علم الهى بدو نرسیده باشد. آنگاه قائم علیه السلام ظهور مى کند و وسیله انتقام و خشم خداوند بر بندگان مى گردد; چون خداوند از مردم انتقام نمى گیرد مگر بعد از آنکه حجت را انکار کنند. »
این روایت در واقع تصویری از دوران انتقال مرکز معرفت شیعی از عراق به ایران است؛ رخدادی که با هجرت علویان و سادات، و سپس شکلگیری حوزهی علمیه قم تحقق یافت.
قم، در نگاه اهلبیت، صرفاً پناهگاه جغرافیایی شیعیان نیست؛ بلکه مأمن معنوی و فرهنگی است. امام صادق(ع) میفرماید: «هرگاه بلا و رنج بر شما نازل شد، به قم پناه برید که آنجا استراحتگاه مؤمنان و مأمن فرزندان فاطمه(س) است.» این تعبیر «ماوای فاطمیان» نشان میدهد که قم، از ابتدا در تقدیر الهی بهعنوان دژ مقاومت فکری و فرهنگی برای اهل ولایت تعریف شده است.
در ادامهی همین معنا، امام کاظم(ع) دربارهی قمیان فرمود: «بهشت هشت در دارد، یکی از آنها از آنِ مردم قم است. آنان بهترین شیعیان ما هستند، زیرا خدا محبت ما را در طینتشان سرشته است.»
این بیان، برتری اهل قم را نه در قومیت و خون، بلکه در ایمان و ولایتمداری میداند؛ همان ویژگی که قم را در طول تاریخ از سقوط در ورطهی بیهویتی مصون داشته است.
قم، حجت خدا بر خلق در عصر غیبت
در حدیثی که جوهرهی معنوی قم را آشکار میکند، امام صادق(ع) فرمود:
«خداوند به کوفه بر شهرها و به مؤمنان آن بر سایر مؤمنان احتجاج کرده، و به قم بر دیگر بلاد و بر اهل مشرق و مغرب از جن و انس حجت آورده است. زمانى مىآید که قم و اهلش حجت بر جهانیان خواهند بود، و اگر چنین نبود، زمین اهل خود را فرو مىبرد.»
این حدیث، قم را در جایگاه «حجت تمدنی» در عصر غیبت تصویر میکند. بهعبارت دیگر، قم در دوران فترت میان نبوت و قیامت، نقش سنگر حفظ حقیقت و معیار تمییز حق از باطل را ایفا میکند.
در این نگاه، قم همان حلقهی اتصال میان «غیبت» و «ظهور» است؛ شهری که باید حامل امانت معرفت، فقاهت و انتظار باشد. همین معنا در تعبیر «قائم مقام حجت» آمده است:
«زمانى مىآید که شهر و اهل قم بر دیگر مردم حجتاند و آن در زمان غیبت قائم ماست تا ظهور او. اگر چنین نباشد، زمین ساکنان خود را فرو مىبرد. مسلما ملائکه دشواریها را از قم و ساکنانش دفع مىکنند.»
این جمله، در حقیقت تعریف الهی از نقش تاریخی حوزهی علمیه قم است؛ حوزهای که قرنهاست پرچم فقاهت، انتظار و ولایت را در غیبت کبری برافراشته و از انحراف امت جلوگیری کرده است.
از منظر تحلیل تاریخی، این روایات را میتوان رمزگشایی از یک واقعیت دانست: انتقال محور تمدن شیعی از حجاز و عراق به ایران. در دورانی که ستم خلفا و پادشاهان اموی و عباسی عرصه را بر علویان تنگ کرده بود، قم به مأمن علم، عبادت و مقاومت تبدیل شد. بسیاری از امامزادگان، علما و محدثان به این سرزمین پناه آوردند و آن را به مرکز نشر معارف اهلبیت تبدیل کردند.
قم، شهر مقدس و سرزمین مأموریت
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «قم مقدّسه و اهلها منّا و نحن منهم، لایریدهم جبار بسوء إلا عُجّلت عقوبته ما لم یغیّروا أحوالهم.»
در این حدیث، قداست قم به «ماهیت ذاتی» خاک و مردمانش نسبت داده شده است؛ قداستی که مشروط به حفظ پاکی، ایمان و عمل صالح است. یعنی تا زمانی که مردم این سرزمین بر مسیر حق بمانند، دست جباران از آنان کوتاه خواهد ماند؛ اما هرگاه از مسیر ولایت فاصله گیرند، همانگونه که قرآن هشدار داده: «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ»، خداوند نیز نعمت امنیت و عزت را از آنان بازمیگیرد.
این قاعدهی الهی، قم را از «شهر مقدس» به «شهر مسئولیت» تبدیل میکند. قمی بودن در منطق روایات، تنها به سکونت در جغرافیایی خاص محدود نیست؛ بلکه یعنی زیستن با روح ولایت، پاسداری از علم اهلبیت و دفاع از حق در برابر سلطهی باطل. قم، نه تنها حرم فرزندان پیامبر(ص)، که سنگر نگهبانان دین در عصر غیبت است.
قم، سرچشمهی علم و مرکز هدایت جهانی
در روایت دیگری، امام صادق(ع) فرمود: «علم از کوفه کوچ میکند و در قم آشکار میشود...»
تحقق عینی این کلام را امروز در چهرهی حوزهی علمیه قم میتوان دید؛ حوزهای که از قرنها پیش تاکنون، حامل پرچم اندیشهی شیعه و پویاترین مرکز تولید معارف دینی در جهان اسلام است.
با نگاهی تاریخی میتوان گفت که این پیشگویی، نه یک وعدهی اخلاقی، بلکه تصویری از یک تحوّل تمدنی است؛ تحولی که در سدهی چهاردهم هجری به اوج خود رسید، زمانی که قم از شهری زیارتی به قلب تپندهی تفکر اسلامی و انقلابی بدل شد. همانطور که در ابتدا بیان کردیم امام صادق(ع) این نقش را چنین توصیف میکند:
«از قم، علم به شرق و غرب جهان جاری میشود و حجت خدا بر خلق تمام میگردد، تا هیچ انسانی نماند که علم و دین به او نرسیده باشد.»
این جمله، معنایی ژرف دارد: قم مأمور است که پیش از ظهور مهدی موعود(عج)، پیام علم و عدالت اهلبیت را به سراسر زمین برساند. این همان مسئولیتی است که امروز در قالب «جهانیسازی معارف انقلاب اسلامی» در حال تحقق است؛ جریانی که از مکتب قم ریشه میگیرد و در اندیشهی امام خمینی(ره) و رهبری انقلاب اسلامی تجلّی یافته است.
قم، شهر یاران قائم(عج)
امام صادق(ع) در پاسخ به این پرسش که چرا این شهر «قم» نامیده شده، فرمود: «زیرا مردمش با قائم آل محمد(ع) قیام میکنند، با او میایستند و او را یاری مینمایند.»
در این نگاه، نام قم یادآور «قیام» است. یعنی این شهر برای برخاستن و ایستادن در کنار ولیعصر(عج) خلق شده است.
از این روایتها برمیآید که قم نهتنها پناهگاه مؤمنان در دوران ستم و خفقان است، بلکه بستر آمادهسازی جهانیان برای ظهور عدالت موعود نیز خواهد بود. این همان معنایی است که در روایات از آن با عنوان «قم، مجمع انصار قائم» یاد شده است. یعنی جایی که مؤمنان راستین در آن گرد میآیند تا پرچم حق را بر دوش گیرند.
قم، در این برداشت، تنها یک شهر ایرانی نیست؛ بلکه نمونهای از جامعهی منتظر است؛ جامعهای که بر پایهی ایمان، علم، و مقاومت شکل گرفته و وظیفه دارد بذر آگاهی و بیداری را در سراسر امت اسلامی بیفشاند.
حرم اهلبیت و کوفهی کوچک
در روایت معروفی امام صادق(ع) میفرماید:
«بدانید، خداوند حرمی دارد و آن مکه است؛ پیامبر حرمی دارد و آن مدینه است؛ امیرالمؤمنین حرمی دارد و آن کوفه است؛ و حرم من و فرزندانم قم است.»
این بیان، قم را در امتداد مکه و مدینه و کوفه قرار میدهد؛ یعنی در تداوم جغرافیای ولایت. قم، «کوفهی کوچک» خوانده شده است، چون در آینده، همان نقشی را ایفا میکند که کوفه در دوران امیرالمؤمنین(ع) داشت؛ پایگاه یاران حق، پایتخت اندیشهی عدالت، و محل گردهمایی مؤمنان برای آخرین قیام تاریخ.
به تعبیر امیرالمؤمنین(ع)، «در هنگامهی فتنهها، سالمترین شهرها قم است، شهری که از آن یاران بهترین انسانها برمیخیزند.»
این حدیث، نه فقط وعدهی امنیت فیزیکی، بلکه بیانگر سلامت معنوی این شهر است. قم، شهری است که در روزگار تلاطم اندیشهها، سنگر ایمان باقی میماند.
قم، شهر علم و عبادت
در حدیث دیگری از امام صادق(ع) آمده است:
«فرشتهای بر فراز قم بالهای خود را گسترانده و هیچ جباری قصد بدی به آن نمیکند مگر اینکه خداوند او را نابود میسازد، همچنانکه نمک در آب از میان میرود. اهل قم، فقیهان و عابدانند؛ آنان اهل رکوع و سجودند و خداوند برکت و باران خود را بر آنان نازل میکند.»
این روایت، تصویر روحانی و قدسی از شهر قم ارائه میدهد: شهری که آسمان و زمین در آن بههم پیوند خورده است. اما در عین حال، هشدار نهفتهای نیز دارد؛ این برکات تا زمانی پایدار است که گناهان، مانع فیض الهی نشوند. چنانکه در برخی دورانها، قحطی و خشکسالی در قم نشانهی همین تذکر معنوی بوده است.
قم در آیینهی مسئولیت تاریخی
روایات اهلبیت(ع) از قم، تنها توصیفهای ستایشآمیز نیستند؛ بلکه نقشهی راهی برای آیندهاند. از این منظر، قم باید معیار حقطلبی، علممحوری و ولایتمداری برای تمام امت اسلامی باشد. قم یعنی استمرار خط علوی در روزگار غیبت، یعنی خاستگاه تمدن مهدوی.
اگر به عمق این سخنان بنگریم، درمییابیم که هر امتی در طول تاریخ، روزی وظیفهی حفظ «حجت الهی» را بر دوش داشته است. در عصر ما، این رسالت بر دوش قم است. امام صادق(ع) فرمود:
«اگر اهل قم نبودند، زمین اهل خود را فرو میبرد.»
این بیان نشان میدهد که قم، تکیهگاه بقای معنوی جهان است؛ یعنی تا وقتی این مرکز علم و ولایت پابرجاست، رشتهی اتصال زمین با آسمان گسسته نخواهد شد.
قم در نگاه اهلبیت(ع)، شهری است برآمده از تقدیر الهی؛ شهری که از خاکش بوی علم و انتظار برمیخیزد. مردمانش در روایات، یاران قائم(عج) و وارثان ولایتاند. اما در کنار این کرامت، مأموریتی بزرگ بر دوش دارند: پاسداری از دین در دوران غیبت، و رساندن پیام عدالت به جهانیان پیش از ظهور.
قم، در حقیقت، نه فقط حرم اهلبیت، که مرکز بازتولید معرفت دینی و مقاومت اسلامی است. در زمانی که جهان از معنویت تهی و از عدالت خسته است، قم باید همانگونه که امام صادق(ع) وعده داد، «معدن علم و فضل» باشد؛ شهری که از آن نور دانایی به شرق و غرب جهان بتابد و مردمان را به راه حق فراخواند.
در پایان باید گفت:
قم، شهر علم و ایمان است، اما بیش از آن، شهر مسئولیت است. قم اگر قداست دارد، بهخاطر مأموریتی است که در تحقق وعدهی الهی بر عهده دارد. مردمان این شهر، وارثان عهدی الهیاند؛ عهدی که از عاشورا آغاز شد، در انقلاب اسلامی تجلّی یافت و در ظهور موعود(عج) به کمال خواهد رسید.
نویسنده: حجتالاسلام محمد اصغری از پژوهشگران حوزه علمیه قم
انتهای پیام/