به گزارش خبرگزاری تسنیم از زابل، در بستر خشک تالاب بینالمللی هامون، کارشناسان منابع طبیعی سیستان و بلوچستان با احداث «دیوار گلی توأم با سرشاخه» نخستین بادشکن غیرزندهای را اجرا کردند که هدفش جلوگیری از برداشت خاک و تهنشینی رسوبات ماسهای است، تجربهای که متولیان آن از آن بهعنوان ابداعی کمهزینه و مؤثر یاد میکنند.
.
از ضرورت تا ایده؛ چرا دیوار گلی؟
طی سالهای اخیر خشکیدن تالاب هامون و تشدید فرسایش بادی، بخشهایی از دشت سیستان را به کانون تولید ریزگرد تبدیل کرده است؛ مناطقی که لایههای سطحی خاک از بین رفته است و حرکت ماسهها مشکلاتی زیستمحیطی و معیشتی جدی پدید آوردهاند، در چنین شرایطی، طرحهای احیای زیستمحیطی مبتنی بر پوشش گیاهی در کوتاهمدت یا بدون تأمین آب موفق نخواهند بود؛ به همین دلیل تیمهای بومی به راهحلهای مکانیکی روی آوردند تا نخستین قدم برای تثبیت خاک برداشته شود.
الگوی اجرایی این پروژه بر پایه دو مؤلفه احداث دیوارهای گلی کوتاه بهطولهای بخشبندیشده (هر قطعه 20 متر) و بین آنها قرار دادن بادشکنهای سرشاخهای بهطول حدود 5 متر است. دیوارها بهارتفاع تقریباً 1.2 متر ساخته میشوند و در بدنه آنها منافذی تعبیه میشود تا از تراکم جریان باد و ایجاد جریانهای پیچان پشت مانع جلوگیری شود؛ روشی که بهگفته کارشناسان ادارهکل منابع طبیعی سیستان و بلوچستان بهعنوان طراح و مجری، باعث میشود مانع، ذرات را بهجای پراکندن به دام بیندازد و تهنشین شدن ماسه را تسهیل کند.
حسین سرگزی، معاون فنی ادارهکل منابع طبیعی سیستان و بلوچستان توضیح میدهد که هر مانع تا حدود «10 برابر ارتفاع خود» در کاهش نیروی فرسایشی باد مؤثر است؛ بنابراین دیوارهای نهچندان بلند با چینشی متناوب میتوانند در مقیاس منطقهای اثر قابلتوجهی در کندسازی جریان باد و ایجاد «تله رسوب» داشته باشند، همچنین خاک لازم برای ساخت این دیوارها از بستر همان تالاب تأمین میشود که هم هزینهها را پایین میآورد و هم گودالهای برداشت را به تلههای رسوبگیر بدل میسازد.
الگوی چینش و چشمانداز اجرایی
طرح بهشکل باندهایی چندردیفه اجرا شده است؛ چهار ردیف اولیه در هر باند با فواصلی 10، 15 و 20 متری استقرار یافتهاند و پس از هر باند، فاصله 50متری در نظر گرفته میشود تا در صورت بارندگی از پیوستگی تپههای ماسهای جلوگیری و نفوذ آب به لایههای زیرین مهیا شود.
مجریان انتظار دارند در فصل بارشی یا تا تابستان آینده، مناطق میان باندها بهسرعت از رسوبات پوشیده شود و در نهایت امکان رشد پوشش گیاهی فراهم شود. مقیاس کلی پروژه در مراحل اولیه به چند کیلومتر و چند 10 هکتار است.
چرا این نوآوری مهم است؟
موارد متعددی در باب اهمیت اجرای این پروژه بومی شامل «هزینه اندک و مصالح بومی، قابلیت مقیاسپذیری و ترمیم آسان، ایجاد تله رسوب و ذخیره آب و ایجاد اشتغال محلی» مطرح است.
- هزینه اندک و مصالح بومی: ساخت دیوار از خاک همان بستر و استفاده از سرشاخهها هزینههای اجرا را نسبت به سازههای سنگین و وارداتی بهطور چشمگیری کاهش میدهد.
- قابلیت مقیاسپذیری و ترمیم آسان: دیوارهای گلی ـ سرشاخهای در صورت آسیبدیدگی بهسادگی قابل ترمیم هستند و افزایش طول یا تکرار باندها با منابع محلی ممکن است.
- ایجاد تله رسوب و ذخیره آب: با تجمع ماسهها بین بادشکنها، ساختار حاصل میتواند مانند یک «بانک آب» عمل کند و در صورت بارش جزئی، رطوبت را در خود نگه دارد و بستر مناسبی برای نشاء گیاهان مقاوم ایجاد کند.
- ایجاد اشتغال محلی: با توجه به اینکه اجرای پروژه توسط پیمانکاران بومی و استفاده از نیروی انسانی محلی انجام میشود، اجرای پروژه در مقیاس گسترده میتواند در منطقه که مردم آن با معضل جدی بیکاری و مشکلات معیشتی دست و پنجه نرم میکنند، در اشتغالزایی مؤثر باشد.
مقایسه با تجربههای جهانی؛ الهام نه کپی
کاربرد موانع مکانیکی برای کنترل شنهای روان در نقاط مختلف جهان سابقه دارد؛ از حفاظت خطوط راهآهن در عربستان تا اجرای بادشکنهای غیرطبیعی در چین و آمریکا؛ اما آنچه در هامون اجرا شده «منحصربهفرد» تلقی میشود چرا که در زمینه استفاده از دیوار گلی دارای منافذ همراه با ردیفهای سرشاخهای و هدفگذاری ویژه برای جلوگیری از برداشت خاک تالابی بهگفته معاون فنی منابع طبیعی سیستان و بلوچستان مشابههایی از کاربرد بادشکنها در دنیا وجود دارد، اما ترکیب دقیق این الگو و هدفگیری تالاب بهعنوان حوزه رسوبگیری، ویژگی نوینی است که تاکنون در منابع بینالمللی نمونه عیناً مشابهی برای آن گزارش نشده است.
مجریان پروژه میگویند در بازدیدهای اولیه مشاهده شده است که در محدوده پشت دیوارها رسوبگذاری آغاز شده و برداشت خاک کاهش یافته است؛ این رخداد اولیه نشانهای از صحت فرضیه مهندسی طرح است. آنها پیشبینی میکنند با تداوم اجرای باندها و وقوع بارشها، پوشش گیاهی بین باندها شکل گیرد و ناحیه تحت تأثیر افزایش یابد.
با وجود این، کارشناسان تأکید میکنند ارزیابی بلندمدتتر (12ـ24ماهه) برای سنجش اثربخشی واقعی در تثبیت خاک، جلوگیری از تولید ریزگرد و تأثیر بر زیستبوم لازم است.
چالشها و نقاطی که باید پایش شود
این پروژه اما میتواند با چالشهای احتمالی شامل «پایداری سازه در برابر طوفانهای شدید، خطر برداشت خاک از بستر برای ساخت دیوار و نیاز به آبیاری و تأمین منابع آبی در فاز پوشش گیاهی» مواجه شود که در این راستا نیازمند پایش مستمر و دورهای است.
پایداری سازه در برابر طوفانهای شدید: دیوارهای گلی با وجود انعطافپذیری، نیاز به پایش پیوسته دارند تا تخریب ناگهانی موجب آزادسازی مجدد خاک نشود.
خطر برداشت خاک از بستر برای ساخت دیوار: اگر برداشت خاک برای اجرای دیوارها با شیوه ناپایدار انجام شود ممکن است مشکلات جدیدی ایجاد کند؛ مجریان میگویند برداشت بهگونهای مدیریت میشود که گودالها نقش تله رسوب را ایفا کنند، اما این فرآیند نیازمند نظارت علمی است.
نیاز به آبیاری و تأمین منابع آبی در فاز پوشش گیاهی: تحقق مرحله سبزشدن میان باندها منوط به بارش یا تدارک آب کنترلشده است؛ در نبود بارش کافی، نیاز به برنامههای حمایتی برای تأمین آب احتمالی وجود دارد.
اگر الگوی دیوار گلی بهطور پیوسته و علمی اجرا و پایش شود، میتواند تولید ریزگرد را کاهش دهد و کیفیت هوا در شهرستانهای پیرامون را بهبود بخشد، پوشش گیاهی را تسهیل کند و در نتیجه کارکردهای اکوسیستمی تالاب را تقویت کند و از مهاجرت معیشتی ناشی از تخریب منابع خاکی بکاهد و فرصتهای شغلی محلی در پروژههای حفاظت از خاک فراهم آورد، این دستاوردها البته منوط به برنامهریزی یکپارچهتر و سرمایهگذاری در مقیاس بزرگتر است.
مسئولان ادارهکل منابع طبیعی سیستان و بلوچستان از رسانهها و نهادهای علمی خواستهاند این تجربه را رصد و با دادههای میدانی و پژوهشهای محیطی پایش کنند تا شواهد اثربخشی بهصورت علمی ثبت شود.
آنان خود نیز از ادامه توسعه ردیفها و تکرار باندها تا پوشش هکتارهای بیشتری خبر دادهاند اما تأکید میکنند که این طرح تنها یکی از ابزارهای مقابله با بیابانزایی است و نیازمند ترکیب با سیاستهای آب، مدیریت تالاب و برنامههای احیای پوشش گیاهی است.
دیوار گلی هامون نمایانگر انعطاف فنی و خلاقیت بومی در مواجهه با پدیدهای است که سالها منطقه سیستان را آزرده است. این راهکار مکانیکی با بهرهگیری از مصالح محلی و سازوکاری ساده اما مبتنی بر اصول هیدرودینامیک و مهندسی بادی، میتواند نقطه آغازی برای تثبیت خاک در مقیاس محلی باشد؛ اما اثربخشی واقعی و قابلیت تعمیمپذیری آن نیازمند دادههای میدانی بلندمدت، ارزیابی علمی و هماهنگی با سیاستهای مدیریت آب و احیای تالاب است. در بهترین سناریو این ابتکار بومی میتواند الگویی مقرونبهصرفه برای دیگر مناطق خشک و تالابی جهان باشد.
انتهای پیام/+