به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِنَّا أَعْطَیْناكَ الْكَوْثَرَ (1) فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ (2) إِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ (3).
1. از ظاهر سوره فهمیده میشود که در پاسخ به طعن فردی (عاص بن وائل) به پیامبر اکرم(ص) نازل شده است و طعن نیز اتهام «ابتر» به ایشان بوده است، زیرا از نظر عرب زمان پیامبر اکرم(ص) نسل تنها از طریق فرزندان پسر برقرار میشده و دختر نمیتوانسته نسل را حفظ کند. در حقیقت این سوره افزون بر دفاع از جایگاه حضرت زهرا(س)، از جایگاه زن نیز دفاع کرده است.
2. این طعن زمانی رخ داده که پیامبر(ص) پسری نداشته و یا پس از فوت وی بوده است، اما بیتردید حضرت فاطمه(س) وجود داشته است.
3. به دلیل قرینه بلاغت، خدای متعال با آیه «إِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ» اولاً: اتهام را به طعن زننده بازگرداند که بر اساس گزارشهای تاریخی تحقق یافت و نسل او از بین رفت.
ثانیاً: «ابتر» نبودن پیامبر اکرم(ص) را اثبات کرد. توضیح مطلب با ذکر مثال این گونه است که شخصی به شخص دیگری بگوید: تو ناشنوا هستی! رفیق این شخص در پاسخ به اتهام یا توهین شخص اول میگوید: خودش ناشنواست! هر کس این سخن را بشنود این معنا در ذهن او شکل میگیرد که شخص دوم ناشنوا نیست! بله، اگر میگفت: خودش هم ناشنواست، همه میفهمیدند شخص دوم ناشنواست ولی ناشنوایی مثلا عیب نیست.
4. با توجه به این که اثبات ابتر نبودن با عبارت «إنا اعطیناک» تنها و تنها به فرزند موجود پیامبر(ص) یعنی حضرت فاطمه (س) باز میگردد، خدا متعال به جای نام بردن او - که به دلیل شدت وضوح مخالف ایجاز کلام است- وصف او را قرار داد و دستور فرمود به دلیل آن وصف خاص (به دلیل وجود فاء در: فَصَلِّ) شکرانه به جای آورد (آیه دوم).
5. «کوثر» وصف خاص حضرت فاطمه زهرا(س) است؛ زیرا مخاطب آن روز آگاهی نداشت که قرار است فرزندان فراوانی نصیب او شود؛ بنابراین، دامنه این وصف بسیار وسیع است و یکی از معانی آن «کثرت فرزند» است و انحصار در این معنی پذیرفتنی نیست.
6. معنای وصف خاص این است که مخاطب به دلیل شدت وضوح، «کوثر» را وصف فاطمه زهرا (س) تلقی کرد نه اینکه کوثر را مجرد از دختر پیامبر(ص) تلقی کند و یکی از مصادیق آن را فاطمه زهرا (س) بداند (چنانکه برخی مفسران گفتهاند) که به باور حقیر خطای روشن است.
7. با توجه به این که این سوره به صورت خاص در تمجید و توصیف حضرت زهرا (س) است، بعید نیست (زمینه جدی وجود دارد) که روایاتی ساخته شده باشد تا سوره را عام نشان دهد و حضرت زهرا(س) را در نهایت یکی از مصادیق آن قرار دهد؛ از این رو چنین روایاتی با وسواس بیشتر به لحاظ سندی و دلالی بررسی میشوند.
8. چنانکه اشاره شد، اگر مطلب فوق را به عنوان «ظاهر» آیه بپذیریم - که البته دلیل و مانعی فراروی انعقاد چنین ظاهری وجود ندارد- باید روایات معارض را ( هرچند در تقلیل و توسعه و تغییر دامنه و معنای کوثر باشد) کنار بگذاریم وگرنه به روایات «لزوم عرضه احادیث بر قرآن» عمل نکردهایم.
مطالب فوق را میتوان ملاک ارزیابی تفاسیر در نظر گرفت و سراغ آنها رفت. روشن است هر داده و تفسیری که با مطالب فوق که از ظاهر آیات به دست آمد و حجت است، در تعارض باشد، مردود است مگر اینکه با حجتی قوی بتواند ظاهر آیات این سوره را ابطال کند که ظاهرا چنین حجتی وجود ندارد.
تبیین نادرستی تفسیر «کوثر» به «نهری در بهشت».
تفسیر کوثر جز به حضرت صدیقه طاهره نادرست، بلکه «جسارت به آن حضرت» است.
یک خطای آشکار در روش تفسیری برخی مفسران این است که ابتدا سراغ روایات میروند و پس از شکل گرفتن معنایی در ذهنشان، به تفسیر آیه میپردازند که این روش ممکن است به خطای در تفسیر و گمراهی مفسر بینجامد. متأسفانه در تفسیر سوره کوثر نیز چنین اتفاقی افتاد است؛ یعنی مفسران به جای این که نخست به سراغ سوره بروند و آن را بفهمند و بعد روایات را بررسی کنند، برعکس عمل کردهاند.
در این سوره خدای متعال در باره توهین کننده به پیامبر اکرم(ص) که گفته بود: "چون پیامبر(ص) فرزند پسری ندارد که نسل با او حفظ شود؛ بنابراین «ابتر» است" فرمود: ای محمد ناراحت نباش، تو ابتر نیستی، بلکه خود او ابتر است؛ چگونه تو ابتر باشی و حال آن که من به تو «کوثر» را دادم! حال اگر به جای کوثر «نهری در بهشت» را قرار دهیم، معنای آیه این گونه میشود:
ای پیامبر! آن کس که به تو گفته چون فرزند پسر نداری پس ابتر و مقطوع النسلی، خودش مقطوع النسل است نه تو؛ چون ما به تو «نهری در بهشت» دادیم!
انصافاً یک انسان بلیغ این گونه سخن میگوید که خدای بلیغان بگوید؟
بدتر از این عدم انسجام و همنشینی در صدر و ذیل و موضوع و حکم، پیامد این تفسیر است؛ زیرا پیامد تفسیر «توهین به حضرت زهرا(س)» است نه تمجید او! برای فهم این معنا، آیه را دو باره بازخوانی میکنیم:
ای پیامبر ناراحت نباش، تو ابتر نیستی چون من به تو نهری در بهشت دادم؛ یعنی این دختری که الآن داری همان گونه که عرب جاهلی اعتقاد دارد، نمیتواند نسل تو را حفظ کند، بلکه نهری در بهشت جایگزین و برطرف کننده این توهین به تو است!
معنای صحیح: بنابراین معنای صحیح از این قرار است: ای پیامبر تو ابتر نیستی، بلکه او خود ابتر است؛ چرا که ما به تو «الکوثر» دادیم؛ یعنی این «الکوثر» هر معنایی که داشته باشد، باعث میشود که دیگر مصداق «ابتر و مقطوع النسل» نباشی؛ یعنی این دختری که داری و آنها او را برای حفظ نسل کافی نمیدانند، نه تنها کافی است و میتواند نسل و نام تو را حفظ کند بلکه با دیگران متفاوت است؛ زیرا او «الکوثر» و محل تجمع همه خوبیهاست.
در حقیقت شاید همه ابعاد معنای «الکوثر» برای ما کاملاً روشن نباشد، لیکن بخشی از قیود و معانی آن به کمک قرائن قطعی جزو دریافتهای واضح و بیّن است و هر روایتی که با این قسمتها و قیود در تعارض باشد، پذیرفتنی نیست.
به تعبیر دیگر، ما «الکوثر» را به هرچه تفسیر کنیم، نمیتوانیم آن را از دختر پیامبر(ص) منسلخ کنیم؛ چرا که در این فرض آیه به این معنی است که عرب جاهلی درست میپنداشته و پیامبر با داشتن این دختر نیز ابتر است هر چند این کاستی و نقص جایگزین دارد و مثلاً نهری در بهشت یا پایداری نام او به واسطه دین یا چیز دیگر است که بر اساس این فرض، باید بفرماید: «إن شانئک هو الابتر» تا ذهن مخاطب به تنها فرزند دختر او منعطف شود و این به صورت آشکار خلاف بلاغت است.
جالب این است که بدانیم در منابع اهل تسنن تفسیر به نهری در بهشت که ذهنها را کلاً از حضرت زهرا س دور میکند، بعضاً از عایشه نقل شده، هر چند در برخی منابع شیعی نیز از اهل بیت ع نقل شده است.
مشکل اصلی در تفسیر ( که کم هم نیست) باور نداشتن به عرضه روایات بر آیات قرآن است؛ یعنی ما در علم اصول مفصل آن را بحث میکنیم ولی در مقام عمل مرعوب روایات میشویم و سر روایات «عرض بر قرآن» را میشکنیم.
یادداشت از حجتالاسلام سید محمدحسن جواهری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
انتهای پیام/