به گزارش خبرگزاری تسنیم، رود نیل در سراسر تاریخ مصر، نه یک منبع آب ساده بلکه شریان حیات تمدنی بوده است. ساختار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مصر باستان و حتی مصر مدرن، مستقیما بر ریتم طغیان سالانه نیل و چرخه طبیعی آن استوار است.
مصریان از هزاران سال پیش به جای مقابله با طغیان نیل، آن را به عنوان یک فرایند طبیعی و سودمند پذیرفته بودند و الگوی کشاورزی خویش را بر اساس آن تنظیم میکردند. همین سازگاری استثنایی باعث شد که نیل نقش اصلی را در تبدیل مصر به قطب تولید غله در منطقه ایفا کند و بنیان اقتصادی این کشور را شکل دهد.
طغیان سالانه نیل که در تابستان رخ میداد زمینهای کشاورزی را زیر آب میبرد و در نهایت لایهای از رسوب و لای بسیار غنی روی خاک باقی میگذاشت. کشاورزان هرگز پیش از طغیان بذر نمیکاشتند زیرا آب آن را از بین میبرد. پس از فروکش کردن آب بذر گندم جو کتان و سبزیجات در خاکی کاشته میشد که به طور طبیعی مرطوب نرم و سرشار از مواد معدنی بود.
این سیستم طبیعی نیازی به کود شیمیایی نداشت و موجب تولید محصولی فراوان و کم هزینه میشد. به همین دلیل در دوره روم و سپس امپراتوری بیزانس مصر نقش انبار غله منطقه مدیترانه را بر عهده داشت و بخش مهمی از امنیت غذایی جهان باستان را تامین میکرد.
در کنار زمینهای فصلی که هر سال زیر آب میرفتند مصریان باغها و درختستانها را در ارتفاعی بالاتر و خارج از مسیر مستقیم سیل بنا میکردند. باغها با خاکریزها و دیوارهای گلی محافظت میشدند و از طریق کانالهای آبیاری از آب نیل بهره میگرفتند. بنابراین طغیان نیل به جز مزارع فصلی تاثیری بر باغها و ساکنان نداشت و این تقسیم کار طبیعی سبب پایداری سکونتگاههای انسانی در سواحل نیل شده بود.
این چرخه کم نظیر تا اواخر قرن بیستم ادامه یافت. اما ساخت سد بلند اسوان با وجود کنترل سیلاب تولید انرژی برقابی و افزایش ظرفیت آبیاری پیامدهای مهمی برای کشاورزی و اقتصاد مصر به همراه داشت.
سد با توقف طغیانهای طبیعی باعث شد رسوبات حاصلخیز در پشت دیواره انباشته شود و دیگر به زمینهای کشاورزی نرسد. در نتیجه خاک مصر که هزاران سال بدون کود شیمیایی بارور بود به تدریج فقیر شد و وابستگی به کودهای صنعتی افزایش یافت. علاوه بر این بسیاری از زمینهایی که پیشتر با رسوبات نیل تجدید قوا میکردند اکنون نیازمند هزینههای سنگین برای حفظ حاصلخیزی هستند.
کاهش رسوبات همچنین بر اکوسیستم دلتا اثر گذاشت. زوال سواحل شمالی تشدید فرسایش و تغییر زیستگاه ماهیها از پیامدهای مستقیم این تحول است. این روند در نهایت به کاهش ظرفیت شیلات و افزایش فشار اقتصادی بر جامعه ساحلی انجامیده است.
از منظر کلان اقتصادی ساخت سد اسوان اگرچه مصر را قادر ساخت نواحی جدیدی را زیر کشت ببرد و تولید برق را گسترش دهد اما هزینه پنهان آن کاهش پویایی طبیعی کشاورزی و زوال مزیت تاریخی مصر در تولید غله بود. مصر از صادرکننده گندم در دوره باستان و قرون میانی اکنون به یکی از بزرگترین واردکنندگان گندم جهان تبدیل شده است که پیامد مستقیم تغییرات سیستماتیک در چرخه آبی و خاکی کشور است.
نیل نه تنها یک منبع آب بلکه عنصر اصلی هویت ملی مصر بوده است. تقویم مذهبی، نظام مالیات، کشاورزی و حتی ساختار اداری مصر باستان بر مبنای طغیان نیل تنظیم شده بود. حذف این ریتم طبیعی نوعی گسست تاریخی در رابطه جامعه مصر با طبیعت ایجاد کرده است.
اکنون برنامهریزی کشاورزی وابسته به مدیریت سد مخازن و الگوی بارش در کشورهای بالادست مانند اتیوپی سودان و اوگاندا شده است. این تغییرات موقعیت ژئوپلیتیک مصر را نیز دگرگون کرده و ضرورت دیپلماسی آبی را در سیاست خارجی این کشور تقویت کرده است.
در مجموع تجربه مصر نشان میدهد که کنترل کامل طبیعت همیشه به معنای بهبود شرایط نیست. چرخه هزاران ساله طغیان نیل اگرچه ظاهرا یک پدیده خشن و پرخطر بود اما به عنوان موتور محرک کشاورزی و اقتصاد مصر نقش حیاتی داشت. سدسازی این چرخه را متوقف کرد و با وجود مزایای مهم پیامدهای قابل توجهی در ساختار اقتصادی و محیط زیستی کشور بر جای گذاشت.
فهم این رابطه پیچیده میان طبیعت و انسان برای آینده امنیت غذایی مصر و سیاستگذاری آبی آن اهمیت بنیادی دارد.
یادداشت از ابراهیم نژادرفیعی
انتهای پیام/