به گزارش خبرگزاری تسنیم از ورامین، مناظره در فرهنگ اسلامی جایگاهی ریشهدار و کارکردی عمیق دارد. قرآن و سیره اهلبیت(ع) نشان میدهد که گفتوگو با مخالفان نهتنها منع نشده بلکه بسترساز رشد عقلانی، تصحیح افکار و نزدیکشدن به حقیقت دانسته شده است. مناظره، اگر درست اجرا شود، میتواند پلهای برای ارتقای فهم جامعه و اصلاح نگرشها باشد.
نخستین اصل مناظره از نگاه قرآن، ضرورت اتکا به علم و یقین است. آیه 36 اسراء، پیروی از چیزی که علم و دلیل ندارد را نهی میکند؛ زیرا سخنی که بر اساس شنیدههای خام یا شایعات باشد، مناظره را به میدان آشفتگی تبدیل میکند. بنابراین ورود به گفتوگو بدون پشتوانه معرفتی، بهجای گرهگشایی، بر پیچیدگی تضادها میافزاید.
اصل دوم، رعایت ادب و زیباشناسی در بیان است. قرآن در آیه 125 نحل، دعوت به حق را تنها زمانی مؤثر میداند که با حکمت، موعظه نیکو و مجادله احسن همراه باشد. مناظره بدون ادب، حتی اگر برهان داشته باشد، از اثرگذاری میافتد؛ زیرا مخاطب نه در برابر حقیقت، بلکه در برابر خشونت کلامی واکنش نشان میدهد.
در گام سوم، قرآن نیت مناظرهگر را مورد توجه قرار میدهد. آیه 108 یوسف بر دعوت از سر بصیرت، تأکید دارد؛ یعنی مناظره باید با انگیزه بیان حقیقت انجام شود، نه پیروزی بر رقیب یا کسب امتیاز سیاسی. هرجا مناظره از مسیر حقیقتجویی جدا شود، ابزار رقابت و قطبیسازی بدل میشود و بر آتش اختلافات میدمد.
بررسی سیره ائمه(ع) نیز نشان میدهد که آنان هرگز مناظره را تبدیل به نزاع نمیکردند. گفتوگوهای امام رضا(ع) با فرقههای مختلف یا مناظرات امام صادق(ع) با شاگردان مکاتب گوناگون، نمونههایی از مدیریت هوشمندانه اختلاف فکری است؛ جایی که ادب، استدلال، و دوری از تحقیر، اصل ثابت رفتار علمی امامان بوده است.
اما تجربه تاریخی مسلمانان نشان میدهد که هرگاه آداب مناظره کنار گذاشته شده، اختلافات عمیقتر و سوءتفاهمها گستردهتر شده است. مناظره فاقد اصول، نه تنها حقیقتی را روشن نکرده بلکه زمینه شکلگیری جبههبندیهای خطرناک و تعصبات کور را فراهم آورده است. امروز نیز این الگو در فضای مجازی بهوضوح قابل مشاهده است.
از سوی دیگر، مناظره سالم قدرت ترمیمکننده دارد. جامعهای که امکان گفتوگوی آزاد اما مسئولانه در آن فراهم باشد، در برابر جنگ روانی، شایعه و دوقطبیسازی واکسینه میشود. مردم در چنین فضایی بهجای تکیه بر شایعات، در چارچوبی منطقی و اخلاقی نظرات مختلف را میشنوند و بهتر تصمیم میگیرند.
مناظره میتواند ابزاری برای رشد سرمایه اجتماعی باشد. وقتی افراد ببینند اختلاف دیدگاه، نه کینه میآفریند و نه مانع احترام متقابل میشود، تحمل و مدارا در جامعه افزایش مییابد. در چنین فضایی، حتی انتقادات تند نیز در بستری آرام، مستدل و سازنده مطرح میشود و نتیجه آن افزایش شفافیت و اعتماد عمومی است.
در نهایت، مناظره در منطق قرآن و سنت اسلامی، راهبردی برای روشنکردن حقیقت و بنیانی برای همزیستی عقلانی است. اما این سرمایه زمانی ثمربخش خواهد بود که سه اصل علم، ادب و نیت خالص، همواره در آن رعایت شود. در غیر این صورت، مناظره به جدالی باطل، اختلافافکن و مخرب تبدیل میشود؛ جدالی که نه حقیقتی میسازد و نه جامعهای را میسازد.
یادداشت از: حجتالاسلام مهدی حسنی، محقق و مدرس حوزه
انتهای پیام/