خبرگزاری تسنیم، سعید شیری: یکی از احادیث بحثبرانگیزی که در بین عالمان و اندیشمندان همواره از سدههای قبل تاکنون مطرح بوده است، حدیث «أقوام متعمقون» است. گروهی بر این باورند که متعمق در این حدیث بر وجه مثبت دلالت دارد و امام اذن تعمیق داده و عدهی زیادی نیز معتقدند «متعمق» بار منفی دارد و امام پرهیز دادهاند از اینکه در توحید خدا متعمق شویم.
اما متن حدیث از این قرار است:
سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع عَنِ التَّوْحِیدِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلِمَ أَنَّهُ یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ أَقْوَامٌ مُتَعَمِّقُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْآیَاتِ مِنْ سُورَةِ الْحَدِیدِ إِلَى قَوْلِهِ وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ فَمَنْ رَامَ وَرَاءَ ذَلِکَ فَقَدْ هَلَکَ.
ترجمه: بهراستی خدای عزّ و جلّ دانست که در آخرالزمان، گروههایی [پدید میآیند که] متعمّق خواهند بود، پس خداوند تبارک و تعالی نازل فرمود سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و نیز آیاتی از سورهی «حدید» را تا آنجا که میفرماید: «وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ»1. پس هر کس بخواهد (یا قصد کند) جستجو کند چیزی ورای آنچه در این آیات آمده است، بهتحقیق که او هلاک شده است.
هرچند منفی بودن مفهوم «تعمّق» در ظاهر حدیث وضوح دارد، منتها جهت پیشگیری از تأویلهای نادرست و جلوگیری از حمل معنا بر غیر ظاهر آن توسط باطنگراها، استدلالهای آن را به صورت ساده مطرح میکنیم.
در پژوهشهای قرآنی و حدیثی، فهم دقیق مفاهیم مستلزم رجوع به «بار معنایی کلمات در عصر نزول» است تا از تحمیل معانی متأخر بر متون اولیه جلوگیری شود؛ زیرا زبان، موجودی زنده است و سیر تَطوُّر (تغییر) معنایی را پشت سر میگذارد، به طوری که یک واژه ممکن است در طول قرون، از یک معنای رایج یا حتی ناپسند، به یک اصطلاح تخصصی و مثبت بدل شود. در مورد مفهوم «تعمُّق» در لغتشناسی عربی قدیم، غالباً به «زیادهروی» و «ورود به چیزی که درک آن دشوار است» به کار رفته است و بار معنایی منفی (به معنای افراط و خطا در فهم) را حمل میکرد. از این جهت مشاهده میکنیم در احادیث عترت نیز «تعمُّق» همواره بر معنای منفی دلالت داشت. این در حالی است که در دورههای بعدی، متأثر از جنبشهای فلسفی و عرفانی، فلاسفه و عرفا با بازتعریف این واژه، آن را به «غور علمی»، «تحقیق عمیق عقلانی» و «وصول به حقایق باطنی» تغییر دادند و «تعمق» را به عنوان یکی از دستاوردهای مهم سلوک معرفتی خود معرفی کردند و به این ترتیب، یک انذار به یک روش معرفتی تبدیل شد.
بر این اساس، برای اثبات اینکه بار معنایی اصلی و اولیه واژه «تعمُّق» در بستر حدیث، منفی بوده و به معنای افراطگرایی فکری است، از سه روش استدلالِ لغوی، حدیثی و تحلیل بافت عقلی (در عصر نزول) بهره خواهیم برد.
الف) تحلیل لغوی
* کتاب العین:
«کتاب العین اثر خلیل بن احمد فراهیدی، به عنوان یکی از نخستین مدوّنات بزرگ لغت عرب، اهمیت ویژهای دارد؛ چرا که تولد خلیل در حدود سال 100 هجری قمری رخ داده و بخش قابل توجهی از حیات علمی او با دوران امامت امام باقر، امام صادق و امام کاظم علیهمالسلام همزمان بوده است. این همزمانی تاریخی باعث میشود که واژگانی که او ثبت و معنا کرده، عموماً بازتابدهندهٔ بار معنایی رایج در عصر حضور ائمه باشند و برای فهم اصالت مفاهیم حدیثی، منبعی معتبر محسوب شوند.
وی درباره معنای تعمُّق مینویسد:
... عَمَّقَ النظر فی الأمور تَعمیقا و تَعَمَّقَ فی کلامه: تنطع. و تَعَمَّقَ فی الأمر: تشدق فیه فهو مُتَعَمِّق. و فی الحدیث: لو تمادى الشهر لواصلت وصالا یدع المُتَعَمِّقون تَعَمُّقَهم. و المُتَعَمِّق: المبالغ فی الأمر المنشود فیه، (الذی یطلب أقصى غایته)؛ و «عَمَّقَ النظرَ فی الأمور»
یعنی «در کارها ژرف نگریست» و «تَعَمَّقَ فی کلامه» یعنی دچار تکلّف شد. و «تَعَمَّقَ فی الأمر» یعنی در آن مبالغه و افراط کرد؛ و چنین کسی «مُتَعَمِّق» است. و در حدیث آمده است: «اگر ماه ادامه پیدا میکرد، من نیز روزه وصال را ادامه میدادم، و افراد متعمّق، تعمّق خود را رها میکردند.» و «مُتَعَمِّق» یعنی کسی که در کار مورد نظر در آن مبالغه میکند (کسی که نهایت آن را میطلبد). (العین، ج1، ص187)
* اساس البلاغه:
این کتاب لغت اثر مفسر و لغت شناس ایرانى، ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشرى از بنیان گذاران ادبیات عرب و از متکلمان و مفسران قرن ششم هجرى است. وی مینویسد:
عُمْق: «از هر سرزمینِ دور و دره و وادی عمیق آمدند؛ و آن همان جایگاه دور است. و تعمّق در کلام: تکلف و زیادهروی است.» (ص435)
* النهایة فی غریب الحدیث و الأثر:
این کتاب نوشتهی مبارک بن محمد بن عبدالواحد شیبانى، معروف به ابن اثیر جزرى، متوفاى سال 606 هجری است. وی در باب معنای متعمق مینویسد:
المُتَعَمِّق: المبالغ فی الأمر المتشدّد فیه، الذی یطلب أقصى غایته. و قد تکرر فی الحدیث.
«المُتَعَمِّق» یعنی: کسی که در کاری زیادهروی میکند و در آن سختگیری و افراط نشان میدهد، و در پی رسیدن به نهایت و غایت آن است. این واژه در احادیث نیز چندین بار آمده است. (ج3، ص300)
* تاج العروس:
این کتاب لغت اثر سید مرتضى حسینى زبیدى واسطى متوفای قرن سیزدهم هجری است. بعد از اتمام تاج العروس این کتاب از استقبال بسیارى برخوردار شد؛ مثلاً بزرگانى چون سلطان دارفور، پادشاه مغرب و روم یک نسخه از کتابش را درخواست کردند و علماى غزه، دمشق، حلب، آذربایجان، تونس، دیار بکر و... خواستار اجازهى روایت شدند.
وی درباره تعمق مینویسد:
و تَعَمَّقَ در سخنش، یعنی: زیادهروی (تکلف) کرد، جوهرى آن را نقل کرده است. رؤبه چنین سروده است: «و هر که در دین زیادهروی کند یا ژرفنگرى نماید [بیش از حدّ لازم].» (ج13، ص356)
بنابراین، مجموعهی دیدگاههای اهل لغت از قرن دوم تا قرن سیزدهم هجری نشان میدهد که واژهی «تَعَمُّق» در اصل بار منفی داشته است. بیشتر لغویان این واژه را به معنای افراط، زیادهروی، سختگیری و تکلّف در سخن یا عمل دانستهاند؛ بهگونهای که «المُتَعَمِّق» کسی شمرده میشود که از حدّ اعتدال فراتر میرود و در پی رسیدن به نهایت و غایتِ امر است. در متون حدیثی و لغوی نیز این واژه غالباً با نکوهش همراه بوده و نشانهی نوعی تشدّد و تنطّع دانسته شده است، نه ژرفنگریِ پسندیده. از اینرو، مفهوم «تعمق» تا پیش از دوران معاصر عموماً به معنای افراط در تفکر یا رفتار و نه تأمل عالمانه و متعادل بهکار رفته است.
ب) استدلال حدیثی:
احادیث عترت نیز، همچون دیگر متون دینی، متأثر از بار مفهومی و فرهنگیِ واژگان زمان صدور خود بودهاند. به همین سبب، هنگامی که واژههایی مانند «تَعَمُّق» یا «تَنَطُّع» در سخنان ائمه علیهمالسلام بهکار رفتهاند، معنای آنان در بستر همان فهم زبانی و ارزشی رایجِ روزگار صدور حدیث قابل تفسیر است. از اینرو، در این احادیث نیز «تعمق» غالباً در معنایی نکوهیده و هشداردهنده استعمال شده است. در ادامه منطبق بر منابع شیعه و عامه به برخی احادیث اشاره میشود:
* منابع شیعی:
حدیث اول:
امیرالمؤمنین علیهالسلام: وَ الْغُلُوُّ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى التَّعَمُّقِ بِالرَّأْیِ وَ التَّنَازُعِ فِیهِ وَ الزَّیْغِ وَ الشِّقَاقِ. فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ یُنِبْ إِلَى الْحَقِّ وَ لَمْ یَزْدَدْ إِلَّا غَرَقاً «4» فِی الْغَمَرَاتِ وَ لَمْ تَنْحَسِرْ عَنْهُ فِتْنَةٌ إِلَّا غَشِیَتْهُ أُخْرَى وَ انْخَرَقَ دِینُهُ فَهُوَ یَهْوِی فِی أَمْرٍ مَرِیج.
«و غلو بر چهار شاخه استوار است: بر تعمق ورزیدن با رأی [و نظر شخصی]، و کشمکش و نزاع در آن رأی، و میل به انحراف (زیغ)، و ایجاد شکاف و تفرقه (شقاق).» «پس هر که تعمق ورزد (زیادهروی کند)، به حق بازنگردد و جز بر غوطهوری بیشتر در حیرتها و گمراهیها نیفزاید، و فتنهای از او برطرف نشود مگر آنکه فتنهای دیگر او را فرا گیرد، و دینش از هم بگسلد، پس در امری آشفته (آمیخته و پریشان) سقوط میکند.» (الکافی (ط - الإسلامیة)، ج2، ص392)
حدیث دوم:
امیرالمؤمنین علیهالسلام: ... فَمَدَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ یُحِیطُوا بِهِ عِلْماً وَ سَمَّى تَرْکَهُمُ التَّعَمُّقَ فِی مَا لَمْ یُکَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْهُ مِنْهُمْ رُسُوخاً فَاقْتَصِرْ عَلَى ذَلِکَ.
«پس خداوند عزّ و جلّ اعتراف ایشان (راسخان در علم یعنی عترت) به ناتوانی در درک آنچه که علم به آن احاطه نیافته است را ستود، و نامگذاری ترک تعمق ورزیدن ایشان در آنچه جستجوی آن را بر آنان تکلیف نکرده است، به عنوان «رسوخ» (استواری)، پسندیده شمرد. پس تنها به همین اندازه اکتفا کن (یا بسنده کن).» (التوحید (للصدوق)، ص56)
حدیث سوم:
* عَنْ أَبِی جَرِیرٍ الرَّقَاشِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ع کَیْفَ أَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ- فَقَالَ لَا تَعَمَّقْ فِی الْوُضُوءِ وَ لَا تَلْطِمْ وَجْهَکَ بِالْمَاءِ لَطْماً- وَ لَکِنِ اغْسِلْهُ مِنْ أَعْلَى وَجْهِکَ إِلَى أَسْفَلِهِ بِالْمَاءِ مَسْحاً- وَ کَذَلِکَ فَامْسَحِ الْمَاءَ «1» عَلَى ذِرَاعَیْکَ وَ رَأْسِکَ وَ قَدَمَیْکَ.
از ابی جریر رقاشی نقل است که گفت: به امام موسی کاظم علیهالسلام عرض کردم: چگونه برای نماز وضو بگیرم؟ ایشان فرمودند: «در وضو زیادهروی (تعمق) نکن، و صورتت را با دست به شدت با آب مزن (لطمه نزن)، بلکه صورتت را از بالای صورت به سمت پایین، با آب مسح کن، و همچنین دستهایت، سرت و پاهایت را با آب مسح کن.»
نکته: این روایت بر سادگی و پرهیز از غلو در اعمال وضو و به تعبیر سادهتر، «شورش را در نیاوردن» تأکید دارد که با مفهوم «تعمق نکردن» آمده است.
* منابع سنی:
حدیث اول:
رسولالله صلی الله علیه و آله: ـ انِّ قوماً یَتَعَمِّقُونَ فی الدین یمرقُون منه کما یَمرقُ السِّهم من الرمیة. (کنز العمّال /ح31543، مسند احمد 3/ 159)
مردمی در دین تعمق میکنند؛ آنان از دین خارج میشوند همان گونه که تیر از چلهکمان خارج میشود.
حدیث دوم:
ـ ایاکم و التعمّق فیالدین، فانِّ اللّه قَدْ جَعَلهُ سهلاً، فخذوُا منه ما تطیقون. (کنزالعمّال8/ 534)
از تعمق در دین برحذر باشید که خداوند دین را آسان قرار داده است، پس از دین هر آنچه را که حد توان شماست، بگیرید.
در این پنج روایت به وضوح بر منفی بودن واژه «تعمق» دلالت دارد و مهر ابطالی بر هر اندیشهای است که حدیث متعمقون را بر وجه مثبت گرفته است. یک مفهومی است که عمدتاً در لسان اهل بیت بر وجه منفی به کار گرفته میشد.
از این جهت علامه مجلسی در مرآةالعقول که شرحی بر اصول کافی است، دربارهی این حدیث مینویسد:
قوله علیه السلام متعمقون: أی لیتعمقوا فیه أو لا یتعمقوا کثیرا بأفکارهم بل یقتصروا فی معرفته سبحانه على ما بین لهم، أو یکون لهم معیارا یعرضون أفکارهم علیها، فلا یزلوا و لا یخطأوا، و الأوسط أظهر
*تفسیر اول (تمایل به تعمق): آیا منظور این است که آنها در آن موضوع (احتمالاً شناخت خدا) باید تعمق کنند؟ (این تفسیر پذیرفته شده نیست یا حداقل ضعیفتر است).
* تفسیر دوم (نهی از تعمق افراطی): یا اینکه منظور این است که نباید با افکار خود زیاد تعمق کنند (زیادهروی در تفکر عقلانی برای شناخت خداوند)، بلکه باید در شناخت او به آنچه برایشان آشکار شده است (توسط وحی) اکتفا کنند.
* تفسیر سوم (تعمق معتدل با معیار): یا اینکه منظور این است که باید یک معیار (سنجش) داشته باشند و افکار خود را بر آن معیار عرضه کنند تا دچار لغزش و خطا نشوند.
علامه مجلسی در نهایت بیان میکند که تفسیر دوم (که بر اکتفا به آنچه روشن شده و پرهیز از تعمق بیش از حد با افکار شخصی تأکید دارد) آشکارتر و قویتر است.
ج) استدلال عقلی:
استدلال عقلانی بر بطلانِ برداشت منفی از واژهی «تعمّق» در حدیثِ امام سجاد علیهالسلام آن است که قرآن در عصر نبوی نازل شد و خداوند در قرآن هم مؤولان (7 آل عمران) و هم مبیّنان (44نحل) و هم «أُوتُوا الْعِلْم» (صاحبان علم) را خاندان وحی معرفی فرموده است و حصر و خاص بودن آن از روایات ذیل این آیات مبرهن است. ازاینرو، شیعیان راستینِ اهلبیتِ وحی تمام دانش، معرفت و سلوک خویش را از آنان فراگرفتهاند؛ بنابراین، آنان شایستهتر از هر کس برای دریافتِ معارف توحید از این دو سوره هستند.
شخصیتهایی چون حضرت عباس علیهالسلام و جناب سلمان که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله دربارهاش فرموده است: «سَلْمَانُ بَحْرُ الْعِلْمِ لَا یُقْدَرُ عَلَى نَزْحِهِ، سَلْمَانُ مَخْصُوصٌ بِالْعِلْمِ الْأَوَّلِ وَالْآخِرِ»، یعنی (سلمان به دانش آغاز و انجام (علم نخستین و واپسین) ویژه شده است.) (الإختصاص، ص223) بیتردید از هر انسان دیگری شایستهتر برای درک حقایق توحیدیاند. چگونه میتوان گفت سورهی توحید برای مردمان آخرالزمان نازل شده است، در حالی که چنین شیعیانِ والایی بیبهره از معارف آن باشند؟
علاوه بر این، خود اهل بیت وحی احادیث بسیار فراوانی را ذیل سورهی توحید و سوره حدید بیان فرمودهاند و اصحاب خویش را با معارف آن تجهیز کردهاند تا از یک سو ایمانشان تقویت شود و از سوی دیگر بتوانند در مناظرات، با استناد به مباحث توحیدیِ مستند از این منابع، بر مخالفان پیروز گردند؛ صحابه بارها از این سرچشمهی معرفتی بهرهها بردهاند. لذا، دور از عقل و درایت است که بگوییم عدهای در آخرالزمان آنچنان در کلام و عمل «تعمّق» میکنند که هیچیک از این بزرگان و اصحابِ مستعدّ، به عمق معارف آن دست نیافته باشند.
نکتهی مهمتر آنکه اهل بیت وحی حداقل در سه حدیث تعقل را در تفسیر راه ندادند و اصرار داشتند تفسیر را از بابش که خود ایشان هستند، دریافت کنند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود «لَیْسَ شَیْءٌ بِأَبْعَدَ مِنْ قُلُوبِ الرِّجَالِ مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ»؛ یعنی «هیچ چیزی برای مردم از تفسیر قرآن دورتر از قلب نیست.» (المحاسن، ج1، ص268) امام باقر علیهالسلام فرمود «لَیْسَ شَیْءٌ أَبْعَدَ مِنْ عُقُولِ الرِّجَالِ مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ»؛ یعنی «هیچ چیزی دورتر از عقل نسبت به تفسیر قرآن نیست» (المحاسن، ج2، ص300) و امام صادق علیهالسلام میفرماید «مَا مِنْ أَمْرٍ یَخْتَلِفُ فِیهِ اثْنَانِ إِلَّا وَ لَهُ أَصْلٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ لَکِنْ لَا تَبْلُغُهُ عُقُولُ الرِّجَال.» یعنی «هیچ امری نیست که در آن دو نفر با هم اختلاف کنند، مگر آنکه اصلی برای آن در کتاب خدا [قرآن] باشد، ولی عقلهای مردم (یا مردان) به آن دست نمییابد.» (الکافی (ط - الإسلامیة)، ج1، ص60) و لذا امام صادق علیهالسلام خطاب به معلا بن خُنیس میفرماید «بپرهیز، بپرهیز، از تفسیر قرآن به رأی و نظر شخصی خود، زیرا مردم در علم به قرآن مانند سایر امور مشترک نیستند (درک برابری ندارند)، و قادر به فهم آن و تأویل آن نیستند، مگر از طریق حد و بابی که خداوند برای آن قرار داده است. اگر خدا بخواهد، درک کن و امر را از جایگاهش (ما) طلب کن تا آن را بیابی، انشاءالله.»
این امر نشان میدهد که «تعمّق نکوهیده» در احادیث، نه اشاره به ژرفای علمی، بلکه به افراط و زیادهروی در ظاهرِ دین دارد، ضمن آنکه مصداق خارجی «متعمقان» در وجه مثبت آن چه کسانی هستند؟ کسانی که از همان سورهی حدید مباحثی سراسر الحاد و شرک بالله را برداشت کردند؟!
بنابراین امام سجاد علیهالسلام تأکید داشتند بفرمایند «خداوند عزّ و جلّ میدانست که در آخرالزمان گروههایی پیدا میشوند که در مسائل اعتقادی و الهی بیش از اندازه در عمق و پیچیدگی فرو میروند (یعنی در شناخت ذات خدا افراط میکنند و میخواهند آن را با عقل محدود بشری بشکافند) و لذا میفرمایند حدّ شناخت خدا همان است که قرآن بیان کرده و از طریق لسان پیامبر اسلام و اهل بیت وحی تفسیر شده است و لذا تلاش برای درک ذات خداوند یا ورای آنچه در آیات آمده، راه گمراهی و نابودی است و هر کس بخواهد درباره خداوند چیزی فراتر از این (آیات یادشده) را جستوجو کند، نابود خواهد شد؛ چون وارد حوزهای میشود که عقل بشری در آن خطا و گمراهی میکند و جز راسخان در علم هیچ احد دیگری در آن راه ندارد و این راسخان هستند که معانی و مفاهیم و بطون این آیات را بیان و تفسیر فرمودهاند.
-------------------------------
`پاورقی:
1. سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ (1) لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یُحْیی وَ یُمیتُ وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ (2) هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلیمٌ (3) هُوَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فیها وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ (4) لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (5) یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ هُوَ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (6)
آنچه در آسمانها و زمین است، خدا را به پاکى مىستایند، و اوست ارجمند حکیم. فرمانروایى آسمانها و زمین از آنِ اوست: زنده مىکند و مىمیراند، و او بر هر چیزى تواناست. اوست اوّل و آخر و ظاهر و باطن، و او به هر چیزى داناست. اوست آن کس که آسمانها و زمین را در شش هنگام آفرید؛ آنگاه بر عرش استیلا یافت. آنچه در زمین درآید و آنچه از آن برآید و آنچه از آسمان فرود آید و آنچه در آن بالا رود [همه را] مىداند. و هر کجا باشید او با شماست، و خدا به هر چه مىکنید بیناست.