به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، در پی گسترش شتابان فناوریهای نوین و نفوذ گسترده هوش مصنوعی در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی، نهادهای علمی و دینی نیز ناگزیر از بازنگری و بازتعریف مواضع خود در برابر این پدیده شدهاند. حوزههای علمیه، بهعنوان یکی از مهمترین مراکز اندیشهورزی اسلامی، اکنون در مرحلهای حساس از مواجهه با هوش مصنوعی قرار دارند؛ مرحلهای که میان واکنش و نقشآفرینی فعال در نوسان است.
به گفتهی وی، رویکرد فعلی حوزههای علمیه نسبت به گسترش فناوری هوش مصنوعی را میتوان نوعی «واکنش برنامهریزیشده» دانست؛ بدین معنا که اگرچه حوزه هنوز به سطح نقشآفرینی همهجانبه و پیشدستانه نرسیده، اما گامهایی جدی برای کاهش فاصله و ورود علمی و نظاممند به این عرصه برداشته است. برگزاری همایشها و کارگاههای تخصصی، تهیه ویژهنامههای علمی و تلاش برای تدوین سند راهبردی فقه هوش مصنوعی از نشانههای این حرکت سازمانیافته است. با این حال، بسیاری از فعالیتهای کنونی بیشتر رنگ و بوی «جبران تأخیر» دارد و مسیر تا نیل به مرحلهی «نقشآفرینی راهبردی و تولید زیستفناوری بومی» همچنان ادامه دارد.
در همین راستا، گفتوگویی با حجتالاسلام و المسلمین ایمانیمقدم، استاد سطح عالی حوزه علمیه قم و مسئول کارگروه فقه هوش مصنوعی در مؤسسه عالی فقه و علوم اسلامی (تحت اشراف مقام معظم رهبری) صورت گرفته است تا ابعاد این رویکرد و چشماندازهای آینده آن تبیین شود. مشروح این گفتگو را در ادامه بخوانید.
تسنیم: از دیدگاه جنابعالی، رویکرد رسمی و کلانِ حوزههای علمیه نسبت به ظهور و گسترش فناوریهای نوین، بهویژه هوش مصنوعی، در حال حاضر چگونه تعریف میشود؟ آیا این رویکرد بیشتر واکنشی است یا مبتنی بر پیشبینی و نقشآفرینی؟
در پاسخ به این سوال مهم باید عرض کنم در حقیقت، ترکیبی از رویکرد واکنشی و تلاش برای تبدیل واکنش به عمل پیشبینانه وجود دارد؛ اما وزن فعلی بهسمت «واکنش برنامهریزیشده» است تا «پیشآگاهی/نقشآفرینی جامع وکامل».
مستحضر هستید در سنوات اخیره مدیران حوزه و نهادهای حوزوی بارها و به کرّات نسبت به ضرورت ورود فعال حوزه به مباحث علوم شناختی پ، بویژه پدیده هوش مصنوعی تاکید کردهاند و در همین راستا برنامههایی در قالب همایشها، کارگاهها و تهیه «ویژهنامهها» و تلاش برای تدوین سند راهبردی انجام شده است که نشاندهنده یک عزم جدی و حرکتی سازمانیافته است. این یعنی پاسخدهی سیستماتیک به یک پدیدهٔ نوظهور، نه صرفِ واکنش موضعی یا انفعالی.
هوش مصنوعی؛ موجود فاقد قصد و اختیار و تبعات فقهی آن
در عین حال، بسیاری از اقدامات تا امروز بیشتر جنبهٔ «جبران تأخیر» و «همگامسازی» دارد: برگزاری کارگاهها، تأکید بر تربیت نیروی آشنا به موضوع و تدوین سند نشان میدهد حوزه در مسیر تبدیل واکنش به واکنش و به نحوی سیاستگذاری بلندمدت است ولی هنوز تا بلوغ نقشآفرینی راهبردی و تولید زیست فناوری بومی در سطح گسترده مسیر زیادی است.
بنابراین در سطح گفتمان و سیاستی، ارادهٔ جدی وجود دارد و حرکت بهسمت پیشبینی و نقشآفرینی آغاز شده؛ اما در سطح ساختاری و عملیاتی، بهخصوص در تدوین مبانی نظری کامل و منسجم فقهی و فلسفی و همچنین تولید فناوری و زیست بوم مبتنی بر این مبانی هنوز فاصلهای قابل توجه هست.
تسنیم: با توجه به پیچیدگیهای اخلاقی، حقوقی و اجتماعی هوش مصنوعی (مانند مالکیت دادهها، تصمیمگیریهای خودکار، و مرزهای حریم خصوصی)، مهمترین چالشهایی که فقه و اجتهاد حوزوی در مواجهه با این پدیدهها با آن روبروست چیست و حوزه چه میزان توانسته است مبانی نظری لازم برای پاسخگویی به این مسائل را فراهم کند؟
در خصوص قسمت نخست این سوال باید توجه کنید که مهمترین گام در رویارویی با مسائل مستحدثه، موضوع شناسی فقهی دقیق و متناسب است ، لذا در تبیین فقهی مسائل هوش مصنوعی؛ باید توجه داشت که این پدیده موجودی فاقد علم حضوری، قصد واختیار است، پس بالتبع ما دامی که چنین است فاقد تکلیف است و درنتیجه ناتوان از اموری همچون امامت، قضاوت و ولایت خواهد بود.
بر این اساس شاید بتوان برخی از مهمترین چالشهای فقهی و اجتهادی هوش مصنوعی را چنین عنوان کرد:
1. مسئله مسئولیت کیفری/مدنی، به عنوان مثال وقتی تصمیمگیری خودکار (مثلاً سیستم توصیهای یا اتوماسیون قضایی/اداری) خطا کند، «مسئول» کیست؟ تولیدکنندهٔ الگوریتم، مالک داده، مجری نظام یا خود دستگاه؟ این پرسش هم فقه تکلیفی (تکلیف و مسؤولیت) و هم فقه حقوقی را درگیر میکند.
2. حریم خصوصی و مالکیت دادهها: مباحث حق مالکیت، سرپرستی و ملکیت معنوی در دادهها و پیامدهای آن برای حرمت یا جواز بهرهبرداری از دادههای شخصی (اعم از صوتی، تصویری، متن) مسئلهای جدید و پیچیده است.
3. قابلیت تقلیل انسان به محمول تصمیم الگوریتمی: مسأله حیثیت انسانی، کرامت و حدود دخالت خودکار در امور عبادی/اجتماعی (مثل تصمیمگیری در امور ارث، ازدواج، قضا) که ممکن است حقوق شرعی را تحت تأثیر قرار دهد.
چالشهای ابزاری اجتهاد در مواجهه با هوش مصنوعی
در نگاه ابزاری به این فناوری نیز برخی چالش های جدی در عرصه اجتهاد و استنباط وجود دارد، از قبیل:
1. قابلیت خطا و «اختلال در تشخیص»: تولید پاسخهای ناصحیح، اغراقها یا توهم دانش در مدلهای زبانی، که در مواجهه با مسائل فقهی میتواند مخرّب باشد.
2. تأثیرات معرفتشناختی و روشی: این مسئله که آیا استفاده از ابزارهای محاسباتی و دادهمحور ممکن است روشها و مقدمات اجتهاد (مثلاً استنباط از نصوص، عقل، عرف) را تحتتأثیر قرار دهد؟ چگونه میتوان معیارهای استنباطی فقه را بهروشنی در این فضا حفظ کرد؟
و اما در خصوص پاسخ به قسمت دوم این پرسش باید عرض کنم، وضعیت مبانی نظری حوزه در مرحله آغاز تولید چارچوبها اما نه اشباع نظری است. در واقع متون، ویژهنامهها و همایشها و برخی مقالات تخصصی در فضای حوزوی منتشر شدهاند که گویای این مطلب است که مبانی اولیه نسبت به ابعاد مختلف این بحث درحال طرح و توسعه است و این نشاندهنده «آگاهی نظری» است ولی هنوز «بدنهٔ اجتهادی منسجم و فراگیر» در سطح آراء فقهی، همسنگ با مسائل پیچیدهٔ فنی، کامل و جامع نیست.
تسنیم: با تمرکز بر دستاوردهای ملموس، لطفاً مهمترین اقدامات و نتایج عملیاتی که پژوهشگران و مراکز مرتبط حوزوی تا به امروز در زمینه بومیسازی، نقد یا توسعه ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی ارائه کردهاند را تشریح فرمایید.
وضعیت فعلی دستاوردها و خروجیهای پژوهشی ملموس حوزوی را میتوان به صورت مثبت و در حال پیشرفت ارزیابی کرد. برخی از این دستاوردها در قالب موارد عملی و نمونههای برجسته و نمایان در پوشش رسانهای و نشریات حوزوی، موجود است. یکی از گام های مهم و حائز اهمیت در این عرصه، تشکیل میز پژوهشی فقه هوش مصنوعی توسط موسسه عالی فقه و علوم اسلامی (تحت اشراف مقام معظم رهبری) است. مسئولیت این میز برعهده اینجانب است. از جمله اقدامات مهم این میز می توانم به طراحی و برگزاری درس خارج فقه هوش مصنوعی توسط استاد آیت الله اراکی حفظه الله اشاره کنم که اقدام بدیع و مبارکی است.
همچنین برگزاری نشست ها، دوره های متعدد و مدرسه تابستانه فقه هوش مصنوعی از دیگر اقدامات مؤثر این میز، در زمینه گفتمان سازی و پرورش و تبیین مسائل فقه تکنولوژی، بویژه فقه هوش مصوعی است. چراکه به عقیده من، طراحی و برگزاری همایشهای علمی، نشستهای تخصصی، با محوریت مسائلی فقه هوش مصنوعی می تواند زمینه ساز ظهور برخی متون مقدماتی و مقالات نظری نیز باشد که این خروجیها مبنای مطالعات بعدی نیز قرار خواهند گرفت.
آموزش ترکیبی دین و فناوری؛ افقها و خلأهای نظام آموزشی حوزه
این نشاندهنده نگاه جدی حوزه علمیه به این امر است که فقه باید به پرسشهای نوظهور در عصر فناوری پاسخ دهد و طلبهها باید توان و ابزار این پاسخدهی را کسب کنند. درهمین راستا، تشکیل انجمنها و کارگروه ها و هستههای پژوهشی را نیز شاهد هستیم. یکی از مهم ترین اقدامات در این زمینه، تشکیل هسته پژوهشی «مناسبات دین و هوش مصنوعی»، توسط موسسه آموزش عالی حوزوی معصومیه، ویژه طلاب حوزه های علمیه خواهران هست که راهبری و مسئولیت این هسته نیز برعهده اینجانب می باشد.
از جمله مهمترین مزایای شرکت در این هسته، ایجاد فرصت های مطالعاتی و پژوهشی مرتبط با حوزه هوش مصنوعی، حمایت مالی از تولیدات فن آورانه و طرحهای عملیاتی، تسهیل در انتشار آثار علمی و پرداخت حق التالیف به آثار برتر و اعطای گواهی معتبر از مؤسسه آموزش عالی حوزوی معصومیه خواهران و مرکز آموزش های کاربردی دفتر تبلیغات اسلامی و مدیریت حوزه های علمیه خواهران استان قم می باشد. در واقع شکلگیری چنین هسته ها و کارگروه های علمی-پژوهشی در پیوند با فقه، علوم شناختی و هوش مصنوعی در داخل ساختارهای حوزوی یکی از مهمترین دستاوردها در زمینه تقویت شبکه اجتهاد میتواند باشد.
از طرفی تدوین یک سند راهبردی یا پیشنویس آن که مباحث فقهی، آموزشی و پژوهشی را در اولویت قرار میدهد حایز اهمیت است. این نوع اسناد میتواند نقطهٔ شروع برای برنامهریزی کلان باشد.
بخشی از این دستاوردها هم در خصوص کاربردهای عملی می باشد. استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی برای تنظیم محتوا مثلاً تولید و ارتقای متون حوزوی، جستجو و پالایش اطلاعات و همچنین آزمایشهایی برای پاسخگویی خودکار در برخی مراکز مهم حوزوی، از جمله مرکز کامپیوتری نور، نقطه عطفی در استفاده ابزاری از هوش مصنوعی در عرصه علوم اسلامی است. این کاربردها در برخی مراکز، در سطح آزمایشی و سرویسدهی داخلی نیز دیده شدهاند.
نکته مهم دیگر اینکه تا کنون عمدهٔ دستاوردها «پژوهشی»، «آموزشی» و «سیاستگذارانهٔ» تا حد زیادی قابل قبول اما هنوز نیاز به ارتقا دارند؛ تولید ابزارهای بومیِ پیچیده مثل مدلهای زبانی بزرگ فارسی-فقهی با تضمین استنباط و ارجاع مستدل یا محصولات فناورانهٔ گسترده توسط مراکز حوزوی، هنوز در مقیاس محدود یا آزمایشی است و انشالله در آینده نه چندان دور به صورت جامع و کامل محقق خواهد شد.
تسنیم: آیا حوزه علمیه در تربیت طلاب و فضلا با تخصص ترکیبی (علوم دینی و فناوریهای پیشرفته) موفق عمل کرده است؟ به نظر شما، نظام آموزشی فعلی تا چه میزان توانسته است انتظارات طلاب علاقهمند به ورود به این عرصه را برآورده سازد و چه خلأهای وجود دارد؟
خیلی سؤال مهم و بهجایی مطرح کردید، لذا نظر و تحلیلم را بر پایه شواهد موجود عارض خواهم شد: موفقیتها و اقدامات مثبت حوزه در تربیت تخصصی-ترکیبی در سنوات اخیر مصادیق متعددی دارد که برخی از آنها را اشاره کردم، اما یکی از اقدامات مؤثر دیگر در این زمینه، تشکیل کارگروه تخصصی فقه هوش مصنوعی در مجتمع عالی تربیت مجتهد مدیر محمدیه است. این مجتمع با رویکرد تربیت نیروی اجتهادی در عرصه های مدیریت و حکمرانی تشکیل شده است و طبیعتا یکی از مهم ترین موضوعات در این زمینه، مسئله حکمرانی هوش مصنوعی در عصر دیجیتال است که تبیین فقهی و پاسخگویی فقیهانه به مسائل آن از ضروریات عرصه حکمرانی دیجیتال است.
رشته «مطالعات دین و فضای مجازی»؛ گامی ساختاری برای تربیت طلاب فناور
مسئولیت این کارگروه هم برعهده اینجانب می باشد و از جمله اهداف بلند مدت من در این مجموعه، ایجاد زیرساختهای فناورانه آموزشی و بهرهگیری از ICT است، به گونه ای که بتوان با فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در راستای ترویج مبانی اجتهاد و نیز آموزش مبانی دینی، گام مؤثری برداریم و خروجی آن، آموزش مجازی، منابع دیجیتال، استفاده از فضای مجازی برای مباحث حکمرانی در قالب درس و تبلیغ و غیره باشد ان شاءالله.
این شاهد مهمی است از آنکه حوزه علمیه به عنوان یک نهاد عظیم تمدن ساز، متوجه نیاز به تخصصهای جدید هست، در واقع نه فقط فقه یا کلام سنتی، بلکه دانش در تعامل دین با فناوری، اینترنت، رسانه، هوش مصنوعی و… .
از دیگر مصادیق مهم در این عرصه، راهاندازی رشته تخصصی «مطالعات دین و فضای مجازی» است که مستحضر هستید، اخیراً در حوزه علمیه قم رشته «مطالعات دین و فضای مجازی» با گرایشهایی مثل هوش مصنوعی، بازیهای رایانهای و فضای مجازی به سرفصل رسمی حوزه اضافه شده است. این یعنی ظرفیت بالقوه برای تربیت طلابی که هم مسلط به فقه و تراث اصیل اند و هم تا اندازهای با ابزارهای مدرن آشنا هستند که اگر به درستی تقویت شود، میتواند زمینه ترکیب علم دینی با تخصص در فناوری شود.
مضافا اینکه نیاز و ضرورت فقه تکنولوژی، از جمله فقه هوش مصنوعی به رسمیت شناخته شده است. همچنانکه اخیراً نیز برخی از مراجع و فضلای حوزه علمیه تأکید کردهاند که باید «درس خارج فقه فناوری» و «فقه هوش مصنوعی» داشته باشیم و عرض کردم دروس خارج مهمی با این موضوعات در حوزه های علمیه تشکیل شده است؛ این نشاندهنده نگاه جدی حوزه علمیه به این امر است که فقه باید به پرسشهای نوظهور در عصر فناوری پاسخ دهد و طلبهها باید توان و ابزار این پاسخدهی را کسب کنند.
با وجود پیشرفتها، به نظر میرسد سیستم فعلی حوزه در «تربیت مؤثر طلاب با تخصص ترکیبی واقعی» هنوز تا رسیدن به نقطه آرمانی، مقداری فاصله دارد. در واقع، نو بودن و محدودیت نسبی رشتههای ترکیبی می تواند یکی از عوامل این امر باشد؛ زیرا رشته هایی مانند «مطالعات دین و فضای مجازی» همین چند سال اخیر است که راه افتاده و تازه از آغاز سطح سه پذیرش دارد. یعنی فی الحال تعداد محدودی طلبه دارد، پس تعداد کسانی که هم آشنا به فقه سنتی و هم برخوردار از دانش نوین باشند، محدود است.
از طرفی ما شاهد رشد سریع فناوری (هوش مصنوعی، واقعیت مجازی، شبکه و رسانه و غیره) هستیم، در حالی که تربیت نیروی انسانی گسترده و بهروز، امر مشکلی است. یکی از چالش های مهم دیگر، چالش در محتوای آموزشی و تربیتی است. طبق برخی مطالعات در زمینه آموزش دینی و فناوری، ترکیب دین و تکنولوژی در آموزش، اگرچه فرصت است، اما با موانعی مثل مقاومت سنتی، کمبود منابع تخصصی، نبود اساتید آموزش دیده و نبود محتوای بهروز مواجه است.
نسل مرجعیت؛ فقیهانی سنتی و درعینحال آگاه به چالشهای فناوری
به عبارتی فقط افزودن یک درس جدید کافی نیست؛ باید محتوای آن علمی، عمیق، کاربردی و مطابق با مبانی فقه سنتی و ناظر به پیچیدگیهای معاصر باشد. همچنین کمبود «نظام منسجم و راهبردی» برای تربیت میانرشتهای می تواند از موانع مهم دیگر باشد. آنچه در برخی متون به آن تأکید شده این است که برای ادغام مؤثر فقه و فناوری باید «نظام آموزشی ـ پژوهشی» مدرن و منسجم داشت، یعنی همکاری میان حوزه و دانشگاه، تأسیس پژوهشکدهها، تربیت طلاب پژوهشگر و متخصص، زیرساخت مناسب، و تربیت مهارتمحور نه صرفاً حافظهمحور.
اما در عمل این سیستم هنوز به طور کامل شکل نگرفته است؛ ساختارها، منابع و نیروی انسانی لازم محدودند.
یک چالش مهم دیگر آنکه در برخی بخشها گاهی نگاه به فناوری تردیدآمیز یا صرفاً ابزاری دیده میشود، نه فرصتی برای اجتهاد یا تولید دانش نو. این نوع نگاه، اگر منسجم نشود، مانع از پرورش طلابی میشود که بتوانند هم متخصص دین باشند و هم فعال در عرصه فناوری و مسائل معاصر.
درنهایت باید عارض شوم که به نظر بنده، حوزه هم گرایش مناسبی به نوآوری نشان داده، هم گامهای مهمی برداشته، اما با این همه، هنوز در مرحله گذار است، یعنی نقطه شروع، نه نقطه هدف. اگر بخواهیم حوزه نقش واقعی در تربیت طلاب تخصصی و ترکیبی (دین + فناوری) ایفا کند، باید: اقدامات مهمی صورت بگیرد، ازجمله:
- ساختار آموزشی و پژوهشی:
گستردهتر ایجاد شود که مشتمل همکاری حوزه، دانشگاه، پژوهشکده و نهادهای فناوری باشد.
- محتوای درسی و پژوهشی متناسب با زمان طراحی شود: رشتههای میانرشتهای، فقه و کلام فناوری، اخلاق دیجیتال، فلسفه علم، مطالعات رسانه و فضای مجازی و ...
- زیرساخت مناسب، ابزارهای ICT، آموزش مهارت، آزمایشگاههای دیجیتال، منابع پژوهشی در اختیار طلاب قرار گیرد.
- فرهنگ پژوهش و اجتهاد پویا و ناظر به مسائل مستحدثه تثبیت شود.
اگر این کار با جدیت و نگاه استراتژیک ادامه یابد، میتوان گفت حوزه در «نسل جدید» روحانیت و مرجعیت دینی موفق خواهد بود، مرجعینی که هم فقهدان سنتیاند و هم آگاه به چالشها و فرصتهای عصر دیجیتال و تکنولوژی.
افزایش سرعت و گستره تبلیغ دینی با فناوریهای نوین
تسنیم: پژوهشگر حوزوی با چه سازوکارهایی میتواند از ابزارهای هوش مصنوعی (مانند مدلهای زبانی بزرگ) برای ارتقای کیفیت تبلیغ، پاسخگویی به شبهات دینی در فضای مجازی، و ترویج معارف اهل بیت (ع) به شیوهای نوین و مؤثر استفاده کند؟
الحمدلله حوزههای علمیه با توسعه سازوکارهای هوش مصنوعی، گامهای تازهای برای ارتقای کیفیت تبلیغ و ترویج معارف دینی برداشتهاند. بر اساس برنامههای اعلامشده، پژوهشگران و مراکز پژوهشی حوزوی با استفاده از مدلهای زبانی پیشرفته، در حال طراحی سامانههایی هستند که امکان پاسخگویی دقیق، سریع و مستند به شبهات اعتقادی را در فضای مجازی فراهم میکند.
در این طرحها، بانکهای محتوایی استاندارد شامل متون تفسیری، روایی و پژوهشی معتبر بهصورت هوشمند در اختیار مبلغان قرار میگیرد تا تولید محتوا با بیانی روان، قابلفهم برای عموم و متناسب با نیازهای نسل جدید انجام شود. همچنین از ابزارهای هوش مصنوعی برای تحلیل روندهای محتوایی شبکههای اجتماعی و شناسایی شبهات پرمخاطب استفاده میشود تا پاسخهای هدفمند و بهنگام ارائه گردد.
همچنین مراکز فرهنگی و تبلیغی نیز در حال بهرهگیری از چتباتهای دینی، دستیارهای هوشمند سخنرانی، تولید خودکار موشنگرافیکهای آموزشی و نیز ترسیم نقشه محتوایی برای ترویج معارف اهلبیت(ع) هستند. این رویکردهای نوین علاوه بر افزایش دقت علمی، سرعت و گستره تبلیغ دینی را به شکل قابل توجهی ارتقا داده و زمینه ارتباط مؤثرتر با مخاطبان جوان را فراهم کرده است.
تسنیم: اگر قرار باشد یک افق چندساله برای ورود مؤثرتر و عمیقتر حوزههای علمیه به عرصه هوش مصنوعی ترسیم شود، مهمترین توصیهها و اولویتهای راهبردی شما برای مدیران و پژوهشگران این عرصه چه خواهد بود؟
در این خصوص باید عرض کنم در یک جمعبندی نهایی، روندهای روبهگسترش هوش مصنوعی نشان میدهد که برای ورود مؤثر و عمیق حوزههای علمیه در سالهای پیش رو، چند اولویت راهبردی در صدر توصیهها قرار گرفته است. لذا، نخستین گام، تدوین نقشه راه جامع علم دینی و فناوریهای هوشمند است؛ نقشهای که جایگاه فقه، اصول، فلسفه، کلام و اخلاق را در مواجهه با پدیده هایی چون هوش مصنوعی مشخص و نیازهای پژوهشی آینده را تعیین کند.
ایجاد مراکز میانرشتهای؛ زیربنای همافزایی فقه و فناوری
در سطح عملیاتی، بر ایجاد مراکز میانرشتهای پایدار تأکید دارم؛ مراکزی که طلاب و پژوهشگران علوم رایانه را در کنار متخصصان فقه و فلسفه گردهم آورده و پروژههای مشترک درباره مدلهای زبانی، دادهکاوی متون و سامانههای فقیهیار را هدایت کنند.
به موازات این اقدامات، ضرورت تربیت نسل جدیدی از طلاب آشنا با داده، برنامهنویسی و روشهای یادگیری ماشین را ضروری میدانم؛ نسلی که قادر باشد با زبان فناوری سخن بگوید و از ظرفیتهای هوش مصنوعی برای توسعه معرفت دینی استفاده کند. همچنین، تنظیمگری شرعی و فقهی در عصر حکمرانی هوش مصنوعی را از مهمترین وظایف سالهای آینده حوزه های علمیه میدانم؛ بهویژه در عرصه هایی چون اعتماد به خروجی مدلها، مالکیت دادهها و مرزهای استفاده از نسلهای پیشرفته هوش مصنوعی در استنباط.
در این عرصه برخی از مراکز مهم حوزوی از جمله موسسه عالی فقه و علوم اسلامی (تحت اشراف مقام معظم رهبری)، مجتمع عالی تربیت مجتهد مدیر محمدیه، حوزه علمیه خواهران با ایجاد کارگروه ویژه فقه هوش مصنوعی از پیشگامان در این عرصه هستند. در جمعبندی آنچه که حایز اهمیت میدانم عبارت است از این که حوزههای علمیه اگر بخواهند نقش تعیینکنندهای در آینده هوش مصنوعی ایفا کنند، باید از حالت واکنشی به موضع پیشدستانه تغییر مسیر داده و با پژوهش هدفمند، نهادسازی هوشمند، تربیت نیروهای متخصص و اجتناب از موازی کاری ، جایگاه خود را در زیستبوم فناوریهای نو، به توفیق الهی تثبیت کنند.
انتهای پیام/