به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری تسنیم، علی دارابی قائممقام وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نوشت: در سال 2020، «هنر مینیاتور (نگارگری)» با مشارکت چهار کشور ایران، آذربایجان، ترکیه و ازبکستان، بهصورت یک پرونده چندملیتی در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید. عنوان رسمی این ثبت «هنر مینیاتور» (Art of Miniature) است.
محتوای این پرونده، هنر مینیاتور را بهصورت کلی و فراگیر در بر میگیرد. به بیان دیگر، ثبت انجامشده با محوریت ایران، ناظر بر ثبت عمومی و جامع «هنر نگارگری/مینیاتور» در یک جغرافیای فرهنگی مشترک بوده و بر ویژگیهای عمومی و مشترک این هنر در منطقه تأکید دارد.
در مقابل، در اجلاس اخیر یونسکو در دهلی نو، «سبک نگارگری بهزاد» از سوی افغانستان و بهصورت یک پرونده تکملیتی در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شد. عنوان رسمی این پرونده «سبک نگارگری مینیاتوری بهزاد» (Behzad’s Style of Miniature Art) است.
این ثبت، بر یک سبک مشخص از نگارگری تمرکز دارد که نام خود را از کمالالدین بهزاد گرفته است؛ هنرمندی برجسته که این سبک را به اوج رساند. سبک بهزاد که ریشه در مکتب هرات دارد، به دلیل ویژگیهایی چون شیوه خاص ترکیببندی، نوع استفاده از پرسپکتیو، رنگآمیزی و نوآوریهای تکنیکی، جایگاهی ممتاز در تاریخ نگارگری دارد. از اینرو، ثبت افغانستان، نه یک ثبت کلی، بلکه ثبت جزئی، تخصصی و متمرکز بر یک «مکتب یا سبک هنری خاص» است که به نام یک استاد شاخص و مکتبی شناختهشده پیوند خورده است.
بر همین اساس، ماهیت این دو ثبت متفاوت است؛ یکی کلی و فراگیر و دیگری ناظر بر یک سبک مشخص. با این حال، این دو ثبت نهتنها هیچگونه تناقضی با یکدیگر ندارند، بلکه کاملاً مکمل هم هستند. یونسکو بارها عناصر میراث فرهنگی ناملموس را بر اساس سبکها، مکاتب و زیرشاخههای مختلف، حتی در چارچوب یک حوزه فرهنگی مشترک، به ثبت رسانده است. همانگونه که «ردیف موسیقی سنتی ایرانی» ثبت شده، ثبت یک سبک یا شیوه خاص موسیقایی در کشوری همسایه نیز امری پذیرفتهشده و رایج است.
میراث فرهنگی ناملموس مرز نمیشناسد. طبق کنوانسیون 2003 یونسکو، میراث ناملموس به «سنتها، دانشها و مهارتهای زندهای» اطلاق میشود که توسط جوامع مختلف در گذر زمان منتقل شدهاند. هنر نگارگری نیز، همانند نوروز، موسیقی یا نان لواش، پدیدهای فرامرزی و فراسرزمینی در گستره فرهنگی ایران تاریخی است. از این منظر، اشتراک در این میراث نهتنها به معنای «سرقت» نیست، بلکه نشانهای از پیوندهای عمیق فرهنگی است. این هنر در دوران شکوفایی خود، از جمله در مکتب هرات ـ زادگاه بهزاد ـ در بستر یک تمدن واحد و در جغرافیایی رشد کرد که امروز میان چند کشور تقسیم شده است.
ثبت یک بخش یا سبک از این میراث توسط یکی از وارثان فرهنگی آن، به معنای نفی یا سلب نقش دیگران نیست، بلکه به رسمیت شناختن سهم آن کشور در حفظ، تداوم و ترویج آن بخش خاص از میراث مشترک است. کمالالدین بهزاد، هنرمندی کلیدی و تأثیرگذار در تاریخ هنر نگارگری ایرانی ـ اسلامی است که در شهر هرات، واقع در افغانستان امروزی، فعالیت میکرد. مکتب هرات نیز نقطه عطفی اساسی در تکامل این هنر به شمار میرود. ثبت این سبک به نام افغانستان، در واقع تأیید نقش مکتب هرات و جایگاه آن در تداوم این سنت هنری است و به هیچ وجه به معنای انکار خاستگاههای اولیه نگارگری در ایران یا نادیده گرفتن نقش مکاتب مهم دیگر، همچون تبریز، اصفهان یا شیراز، نیست.
از این منظر، ثبت «سبک نگارگری بهزاد» از سوی افغانستان میتواند فرصتی ارزشمند برای تقویت گفتوگوی فرهنگی و گسترش همکاریهای مشترک منطقهای باشد. این اقدام نهتنها خدشهای به اعتبار پرونده ایران وارد نمیکند، بلکه موجب افزایش اعتبار و غنای کلی هنر نگارگری در سطح جهانی میشود. بهجای رویکردهای اعتراضی، میتوان از این ظرفیت برای تعریف پروژههای مشترک فرهنگی و هنری در آینده بهره برد.
همانگونه که پیشتر نیز اشاره شده، در این فرآیند نه رقابتی در کار است و نه مصادره یا سرقت یک اثر فرهنگی. همانطور که امکان الحاق کشورهای دیگر به پروندههای ثبتشده وجود دارد، ایران نیز میتواند به پرونده «سبک نگارگری بهزاد» که از سوی افغانستان ثبت شده است، ملحق شود. این سازوکار، امری پذیرفتهشده و شناختهشده در یونسکو است؛ ضمن آنکه در متن پرونده ثبت جهانی هنر نگارگری یا مینیاتور که در سال 2020 با مشارکت ایران و سه کشور دیگر به ثبت رسید، به مکتب بهزاد نیز اشاره شده است.
در پایان باید تأکید کرد که کنوانسیون 2003 یونسکو، اساساً از «مالکیت» یا «انحصار» سخن نمیگوید، بلکه بر «مسئولیت مشترک» کشورها در پاسداشت، حفاظت و انتقال میراث فرهنگی ناملموس به نسلهای آینده تأکید دارد؛ نکتهای که شایسته است در تحلیلها و واکنشهای رسانهای و افکار عمومی بهدرستی مورد توجه قرار گیرد.
انتهای پیام/