به گزارش گروه بینالملل خبرگزاری تسنیم، کمکهای توسعهای سالهاست بهعنوان ابزار رسمی پیشبرد توسعه معرفی میشوند، اما بررسی دقیقتر نشان میدهد که این کمکها در بسیاری از موارد بخشی از سازوکار بازتولید نظم بینالملل لیبرالمحور هستند.
همسویی میان سیاستهای کمکرسانی نهادهایی مانند وزارت «امور جهانی کانادا» (GAC)، چارچوبهای امنیتی ناتو و سیاستگذاریهای گروه G7 نشان میدهد که توسعه و ژئوپلیتیک اغلب در کنار هم عمل میکنند. یادداشت حاضر به بررسی این همپوشانی و پیامدهای آن برای کشورهای دریافتکننده کمکها میپردازد.
***
نهاد های کمک توسعهای مانند وزارت امور جهانی کانادا Global Affairs Canada (GAC) سالهاست خود را در چارچوب نهادهایی بشردوستانه معرفی میکنند که با هدف کاهش فقر، تقویت ظرفیت دولتها و حمایت از جامعه مدنی فعالیت میکنند. اما این نهادها، برخلاف تصویر عامهپسند از آنها، بخشی از قدرت نرم دولتهای متبوع خود محسوب میشوند. «جوزف نای»، قدرت نرم را «توانایی شکل دادن به ترجیحات دیگران» تعریف میکند؛ تعریفی که به خوبی توضیح میدهد چرا کشورها از ابزارهای غیرنظامی مانند دیپلماسی، کمکهای توسعهای و کنترل روایتها برای افزایش نفوذ استفاده میکنند.
وزارت امور جهانی کانادا همچون بسیاری از نهادهای مشابه، کمکهای توسعهای را نهفقط بهعنوان پروژههای رفاهی بلکه بهعنوان اهرم نفوذ ژئوپلیتیک به کار میگیرد. پیوند عینی میان سیاستهای کمکرسانی با اولویتهای امنیتی ناتو و کشورهای «گروه هفت» نشان میدهد که توسعه بهصورت کامل از سیاست قدرت جدا نیست. در واقع، کمکها اغلب بخشی از راهبرد کلان کشورهای غربی برای تقویت نظم لیبرال بینالمللی هستند.
کمکهای توسعهای فقط برای توسعه نیستند!
در ادبیات توسعه، بارها تأکید شده که کمکهای خارجی دارای ماهیت دوگانهاند: از یک طرف بر شاخصهای اقتصادی و اجتماعی اثر میگذارند؛ اما از سوی دیگر ابزاری برای پیشبرد منافع سیاسی کشور کمککننده محسوب میشوند. گزارشهای سازمان توسعه و همکاری اقتصادی و برخی گزارش های دیگر نشان میدهند که کمکهای توسعهای، حتی زمانی که رنگ و بوی بشردوستانه دارند، اغلب با اولویتهای ژئوپلیتیک و نظام ارزشهای سیاسی کشورهای کمکدهنده همسو میشوند.
برای نمونه وزارت امور جهانی کانادا در اسناد رسمی خود تأکید میکند که کمکهای خارجی کانادا با اهداف سیاست خارجی، امنیت ملی و «پیشبرد ارزشهای دموکراتیک» این کشور هماهنگ است. این هماهنگی بهویژه پس از بحران اوکراین و افزایش رقابتهای ژئوپلیتیک با چین و روسیه برجستهتر شده است.
نظم بینالملل چیست؟ نظم لیبرالمحور یعنی چه؟
نظم بینالملل به مجموعه قواعد، نهادها و رویههایی گفته میشود که روابط کشورها را تنظیم میکند. پس از جنگ جهانی دوم، غرب-بهویژه آمریکا-معماری یک نظم جدید مبتنی بر لیبرالیسم بینالملل را طراحی کرد که ستونهای اصلی آن به مفاهیم و نهادهایی همچون اقتصاد بازار آزاد، نهادهای چندجانبه مثل صندوق بینالمللی پول (IMF) و بانک جهانی، دموکراسیسازی، توجه به جامعه مدنی و امنیت دستهجمعی به رهبری ناتو گره خورده است. کشورهای غربی در مواقع لزوم از این مفاهیم و نهادها بهعنوان ابزار علیه رقبا و دشمنان خود استفاده می کنند.
این نظم که در ادبیات نظری تحت عنوان نظم بین المللی لیبرال Liberal International Order (LIO) شناخته میشود، دههها توسط کشورهای غربی حمایت شده و بسیاری از ابزارهای غیرنظامی، ازجمله کمکهای توسعهای، برای گسترش و تثبیت آن به کار گرفته میشوند. هرگونه تلاش برای تغییر یا تضعیف این به "اصطلاح نظم" با واکنش کشورهای غربی مواجه میگردد.
نقش وزارت امور جهانی کانادا در بازتولید نظم لیبرالمحور
وزارت امور جهانی کانادا در استراتژیهای رسمی خود تصریح میکند که کمکهای خارجی باید به ارتقای «ارزشهای دموکراتیک، برابری جنسیتی، حقوق بشر و توسعه اقتصادی مبتنی بر بازار» کمک کنند. این اهداف، دقیقاً با ستونهای نظم لیبرالی همسو هستند. در عمل، این نهاد از کمکهای توسعهای برای اهداف زیر استفاده میکند:
- تقویت شبکههای همسو با غرب در کشورهای هدف
- حمایت از دموکراسیسازی، رسانههای مستقل و جامعه مدنی
- ترویج سیاستهای اقتصادی بازارمحور
- ایجاد دولتهایی که با ارزشها و منافع غرب سازگار باشند
برای مثال وزارت امور جهانی کانادا در کشورهایی مانند اوکراین، عراق و کشورهای بالکان، کمکهای توسعهای خود را به برنامههای «اصلاحات حکمرانی»، «شفافیت اقتصادی» و «تقویت جامعه مدنی» گره زده است؛ حوزههایی که معمولاً با جهتگیری سیاسی مشخص همراه هستند.
ارتباط کمکها با ناتو و گروه هفت
نکته مهم این است که کمکهای توسعهای، بهویژه در نهادهایی مانند وزارت امور جهانی کانادا، آژانس توسعه بین المللی آمریکا (USAID)، آژانس همکاری توسعه بینالمللی سوئد (SIDA) و وزارت توسعه بریتانیا، کاملاً با چارچوب امنیتی غرب هماهنگ هستند. برای نمونه کشورهای گروه هفت در نشستهای سالانه خود همواره بر استفاده از کمکهای توسعهای برای «حفاظت از نظم لیبرال» و «رقابت با نفوذ چین و روسیه» تأکید کردهاند.
ناتو نیز در دهه اخیر اعلام کرده که امنیت و توسعه بههم پیوستهاند و تقویت ظرفیتهای کشورهای شریک (مانند افغانستان، گرجستان و عراق) بخشی از راهبرد امنیتی آن است. در گزارشهای پارلمانی کانادا نیز کمکهای وزارت امور جهانی کانادا بهعنوان «مکمل سیاستهای امنیتی و دفاعی» معرفی میشود. در نتیجه، کمکها در عمل نهتنها به توسعه میپردازند بلکه ابزار رقابت ژئوپلیتیک و سطحی از کنترل نرم بر کشورهای هدف نیز محسوب میشوند.
کمکها چگونه برای مقابله با رقبا استفاده میشوند؟
رقابت با چین، روسیه و اخیراً برخی قدرتهای منطقهای در بسیاری از اسناد غربی منعکس شده است. گروه هفت از سال 2021 بهشدت بر «جلوگیری از نفوذ چین در کشورهای در حال توسعه» تأکید کرده و طرحهایی مانندابتکار”ساختن جهانی بهتر» Build Back Better World (B3W) را بهعنوان جایگزین ابتکار کمربند-جاده مطرح کرده است.
در این چارچوب، وزارت امور جهانی کانادا نیز سرمایهگذاریهای توسعهای را در مناطقی مانند کشورهای آفریقایی، آسیای مرکزی، شرق اروپا و آمریکای لاتین افزایش داده که احتمال نفوذ رقبای استراتژیک وجود دارد. این رویکرد نشان میدهد کمکهای توسعهای بخشی از بازی بزرگ ژئوپلیتیکی هستند و در توازن قدرت جهانی نقش فعالی دارند.
جمعبندی
کمکهای توسعهای را نمیتوان صرفاً ابزارهای بشردوستانه دانست. اگرچه توسعه و بهبود زندگی مردم هدفی واقعی و ضروری است، اما این کمکها در عمل بخشی از راهبرد کلان کشورهای غربی برای بازتولید نظم لیبرال بینالمللی و تقویت نفوذ ژئوپلیتیک هستند. نهادهایی مانند وزارت امور جهانی کانادا از کمکهای توسعهای برای حمایت از ارزشها، ساختارهای حکمرانی و سیاستهایی استفاده میکنند که با اولویتهای ناتو، گروه هفت و آمریکا همسو هستند. کشورهایی که این کمکها را دریافت میکنند باید به ماهیت دوگانه آن آگاه باشند.
انتهای پیام/